Có nhiều cuộc vượt ngục của những người cộng sản, nhưng vượt ngục Hỏa Lò tháng 3/1945 được coi là cuộc vượt ngục lớn nhất. Hơn 100 tù chính trị trở về với phong trào, là nòng cốt cho Tổng khởi nghĩa 19/8/1945 ở Hà Nội và 10 tỉnh đồng bằng Bắc bộ. Tháng 3 này sự kiện tròn 75 năm.

Ông Trần Kháng Chiến, con trưởng Thiếu tướng Trần Tử Bình, người tổ chức cuộc vượt ngục, tâm sự: “Cha tôi - bí thư chi bộ lãnh đạo 5.000 phu cao su làm chủ Đồn điền Phú Riềng vào dịp 3/2/1930 (khi mới 23 tuổi); 15 năm sau sứ mệnh lịch sử lại giao ông nhiệm vụ: Tham gia lãnh đạo Tổng khởi nghĩa 19/8/1945 ở Hà Nội và 10 tỉnh đồng bằng Bắc bộ… Sau hòa bình 1954, ông thường đi công tác xa. Rồi mồng 3 Tết năm 1967, ông đi xa mãi. Kỷ niệm về ông rất ít. Sinh thời ông sống được đồng đội quý trọng nên nhiều điều dần sáng tỏ...

Năm 1997, đến thăm Đại tướng Văn Tiến Dũng, nguyên Bí thư Xứ uỷ Bắc kỳ, nhắc về cuộc vượt ngục Hỏa Lò năm 1945, ông nhớ ngay 2 ông Trần Đăng Ninh và Trần Tử Bình cùng anh em tù chính trị vượt ngục ngoạn mục bằng phép “thăng thiên” và “độn thổ”...”.

Bên chứng tích nắp cống Trại J

Người tìm gặp đầu tiên

Năm 2004, Hội Khoa học lịch sử tổ chức Lễ tưởng niệm cho ông, nhiều cựu tù chính trị tham gia cuộc vượt ngục đã đến dự. Đó là đại tá Lê Trọng Nghĩa¹. Ông sinh năm 1922; tham gia Việt Minh từ 1941. Đầu năm 1942, là học sinh Thăng Long, tham gia rải truyền đơn mừng ngày thành lập Đảng thì bị bắt cùng Nguyễn Đình Thi. Ông bị tống giam Hỏa Lò… Ông Nghĩa kể: “Anh Phu (tên khai sinh của Thiếu tướng Trần Tử Bình) bị mật thám bắt cuối năm 1943, rồi bị tạm giam ở Phủ Lý, Hà Nam. Do bị tra tấn dã man, chúng phải đưa anh ra chữa trị ở Nhà thương Phủ Lý. Vũ Lăng² y tá trẻ từ Hà Nội về, được các cụ Mai Lập Đôn, Mai Thị Vũ Trang giác ngộ - trong ca trực đã “cố tình” bỏ đi chơi tennis. Tranh thủ thời cơ, anh Phu phá song cửa sổ, nhảy ra ngoài nhưng chỉ được vài chục mét thì bị lộ. Chúng đưa về giam ở Ninh Bình, đưa ra tòa rồi kết án 20 năm khổ sai; đến đầu năm 1944 thì đưa về Hỏa Lò”.

Trong tù có ông Trần Đăng Ninh - nguyên Bí thư Xứ uỷ, cùng 2 Xứ uỷ viên Phạm Văn Phu, Lê Tất Đắc. Ông Phu được tập thể tù chính trị bầu làm “Trưởng Ban sinh hoạt” - tổ chức công khai, giao dịch với giám thị, chăm lo đời sống anh em.

Anh em được học tập lý luận, khả năng tuyên truyền, công tác bí mật, tìm hiểu tình hình Liên Xô, Trung Quốc… Trước khi bị bắt, ông Phu đã dự họp Xứ uỷ (ngày 13/11/1943), triển khai nghị quyết Thường vụ: “Toàn bộ công tác của Đảng phải nhằm vào việc chuẩn bị Tổng khởi nghĩa, khi cơ hội đến sẽ đưa quần chúng nhân dân ra chiến đấu” nên phổ biến lại cho anh em.

Tại Hỏa Lò, tù chính trị nam và nữ bị giam riêng biệt. Bộ phận nữ tù chính trị là một tập thể kiên cường, có tổ chức, chị em cũng sẵn sàng.

Một sáng tháng 5/1944, Hoàng Văn Thụ bị ra pháp trường. Anh em tù chính trị hô lớn: “Phản đối án tử hình! Cách mạng Việt Nam thành công muôn năm! Tinh thần Hoàng Văn Thụ bất diệt!”. Và anh Thụ đã dõng dạc: “Việt Nam độc lập muôn năm! Đảng Cộng sản Đông Dương muôn năm! Các anh ở lại, tôi đi”.

Tin về cuộc vượt ngục thành công của nhóm tù chính trị Sơn La tháng 8/1943 (có đồng chí Nguyễn Lương Bằng) và của Văn Tiến Dũng ở Bắc Ninh (tháng 12/1944) càng thêm động viên.

Tối mồng 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp, độc chiếm Việt Nam và Đông Dương. Anh em tù chính trị thống nhất: 1, Kiên quyết giữ vững lập trường, khí tiết của người cộng sản, không để bọn Nhật lợi dụng. 2, Triệt để tranh thủ tình hình rối ren, khi bọn Nhật chưa vững chân, khẩn trương tạo cơ hội vượt ngục.

Tình hình Hỏa Lò

Ông Nguyễn Tuân, nguyên Thứ trưởng Bộ Điện - Than, kể: “Đêm 9/3/1945, một sĩ quan Nhật dẫn tiểu đội lính vào nhà tù, lừa phỉnh: “Người Nhật đã đánh bại quân Pháp, giúp Việt Nam độc lập. Ngày mai sẽ thả các anh”. Thế là tôi đề đạt: “Vậy đề nghị mở cửa các trại để chúng tôi được gặp nhau, chia tay trước khi về quê!”. Hắn gật đầu. Thế là anh em tù gặp nhau, trao đổi kế hoạch vượt ngục.

Ngày 10/3, mọi kỷ cương bị đảo lộn. Giám thị Pháp cùng gia đình bị dồn vào một phòng; giám thị Việt không còn dám nghênh ngang. Ông Bình thống nhất: Ai có điều kiện thì chủ động trốn, ưu tiên cho án nặng. Quỹ tài chính được chia đều. Lợi dụng lộn xộn, ông Trần Đăng Ninh từ xà lim tử tù trốn sang khu thường phạm.

Ngày 11/3, tù thường phạm vào kho lấy được quần áo, chăn chiên, thang, xà beng, cuốc chim… rồi dùng xà beng đục tường, phá nền xi-măng, đào hầm chui ra nhưng không thành.

Ông Trần Đăng Ninh cùng anh em bàn kế hoạch vượt ngục. Ông Nghĩa phụ trách “đối ngoại”, được đi lại tự do, sang báo cho bà Trương Thị Mỹ, để phổ biến cho nữ tù chính trị.

Phép thoát ngục “thăng thiên”

Cầm Văn Dung³ - nguyên Tri châu Mường La, bị kết án khổ sai vì liên đới đến vụ đầu độc Xanh Pu-lốp, Công sứ Sơn La. Vốn có học, ghét Pháp, là thủ lĩnh cánh thường phạm nhưng rất trọng anh em tù chính trị. Ông Nghĩa bàn với Cầm Văn Dung về kế hoạch vượt ngục: Chăn chiên được xé ra, bện thành dây to, chắc. Tù nhân leo lên mái nhà rồi bắc thang qua bờ tường. Dây buộc cố định vào trụ điện trên bờ tường, thả ra ngoài. Đi lần lượt, một tù chính trị - một thường phạm. Anh em tù chính trị có sáng kiến lấy chăn chiên trùm lên mảnh chai trên bờ tường và trùm lên dây điện.

Danh sách vượt ngục được lên. Ông Bình giao cho ông Nghĩa bảo vệ “thượng cấp” Trần Đăng Ninh... Trong đêm 11/3, các ông Trần Đăng Ninh, Vũ Kỳ, Lê Trọng Nghĩa, Vũ Tuân, Lê Tất Đắc, Nguyễn Văn Kha, Châu Ký, Nguyễn Chương, Hoàng Minh Chính… đã thoát ra ngoài.

Khi Cầm Văn Dung đã thoát, cánh thường phạm tranh nhau đi, làm ngói vỡ. Quân Nhật phát hiện, nổ súng. Lối này bị lộ… Đợt vượt ngục đầu tiên chưa giải thoát được nhiều nhưng cũng động viên anh em tiếp tục vượt ngục.

Tìm đường “độn thổ”

Khi học ở Chủng viện Hoàng Nguyên, ông Bình đọc sách kiếm hiệp Tàu, kể “hiệp khách tung hoành dưới lòng đất”. Lúc giam ở Ninh Bình, ông từng có ý định vượt ngục theo đường cống. Ý nghĩ này chợt đến khi lang thang trong sân Trại J, thấy nắp cống bê-tông có vòng thép…

... Ông Nguyễn Huy Hòa (nguyên Hiệu phó Trường Tuyên huấn Trung ương) kể: “Anh Trần Văn Cử thì ở tù Sơn La về; còn tôi bị bắt từ lúc còn thiếu niên. Ở Trại J giam trẻ con, có ông mãnh thử chui xuống xem “âm phủ” ra sao; lần mò một lúc phải lên vì tối om, ẩm thấp, bẩn thỉu.

Anh Bình nêu ý tưởng chui cống, có anh bàn chùn thì nghe anh nói gần như chỉ thị: “Đừng đoán mò, cứ đi thử rồi về báo cáo!”. Vậy là tôi với Phan Vân và Trần Văn Cử nhận nhiệm vụ này.

Tôi và Cử nhỏ người nên chui cống, còn Vân ở lại canh chừng. Sau tiếng đồng hồ bò, trườn trong lòng cống, tới được hố ga, thấy được ánh sáng. Ghé mắt qua khe, thấy cả chân người, bánh xe đạp. Thử đội đầu thì nắp cống chuyển dịch. Vậy là cống ngầm trong Hỏa Lò dẫn ra phố. Quay trở lại, Vân thấy ám hiệu đã mở nắp cống…”.

... Cùng nhóm làm phim Vượt ngục Hỏa Lò của QPVN đến ghi hình cụ Trần Văn Cử (nguyên Phó Chủ nhiệm Uỷ ban Bảo vệ bà mẹ, trẻ em). Năm đó đã 94 mà cụ tinh tường: “Sau ngày 9/3, trật tự đảo lộn, tôi thoát được sang pha nữ… Anh em phỏng đoán: Nước thải phải chảy xuôi, thoát ra hồ lớn hay sông Hồng. Đúng như dự kiến, từ cống cái, tôi và anh Hòa gặp đoạn cống nhỏ, ngập đầy phân, phải trườn bằng cùi tay và đẩy bằng gót chân. May là không gặp rào cản… Khi quay về, chui lên khỏi cống, một số tù nhân xô lại nhưng cả 2 lắc đầu: “Tắc. Chả ăn thua”. Chờ mọi người tản ra, chúng tôi mới nháy mắt báo Vân: “Ổn! Thấy cả xe đạp trên đường…”.

 Ban lãnh đạo lập kế họach vượt ngục: Tù chính trị chia thành nhiều nhóm, đi trong nhiều tối. Danh sách đi sau được ông Bình bàn giao cho ông Nguyễn Lam… Xẩm tối 12/3, 29 đồng chí đi trước tập trung ở Trại J. Lúc 8 giờ, ông Bình phát lệnh: “Mở nắp cống!”. Nhóm đi đầu “lĩnh ấn tiên phong” có 4 người: Trần Tử Bình, Phan Vân, Nguyễn Tuân và Nguyễn Huy Hòa. Trước giây phút “làm phép độn thổ”, ông Bình còn đùa: “Sống thì nhớ, chết thì giỗ giờ phút này!”.

Khi bật nắp cống lên, thấy phía bên kia là vườn hoa Mê Linh; sau lưng là bức tường cao 5m cắm đầy mảnh chai, căng dây thép gai dọc theo đường Rue Richaud (nay là Quán Sứ) cùng 2 tháp canh ở 2 góc nhà tù. Ngay trong đêm, nhóm đầu tiên về đến làng Vạn Phúc, Hà Đông nơi cơ quan Thường vụ Xứ ủy đóng. Nhóm thứ 2 có Trần Văn Cử, Nguyễn Cao Đàm, Đỗ Mười… phải ra gần tới bờ sông mới ngoi lên.

Như vậy tổng số tù chính trị vượt ngục theo đường cống ngầm, trong các đêm từ 12 đến 20/3, trên 100 người. Mọi người chuẩn bị cho Tổng khởi nghĩa…

Vỹ thanh!

Đầu năm 2015, con em tù chính trị Hỏa Lò tổ chức hội ngộ ở Khu di tích Hỏa Lò. Các nhân chứng sống: Đỗ Mười (98 tuổi), Lê Trọng Nghĩa (93 tuổi) và Trần Văn Cử (93 tuổi) già yếu không đến được. Sau khi thắp hương ở Đài tưởng niệm, gia đình các cựu tù Trần Đăng Ninh, Lê Tất Đắc, Trần Tử Bình, Trần Độ, Trương Thị Mỹ, Trần Văn Cử, Nguyễn Tạo... được nghe 2 cựu tù Nguyễn Thị Phúc Hằng và Tạ Quốc Bảo kể lại chuyện vượt ngục.

Nhớ lại nhận định của cựu tù Nguyễn Huy Hoà: “Cuộc vượt ngục đã thành công một cách thần kỳ nhờ “ba cái có” của anh em tù chính trị: có lòng dũng cảm, có mưu trí, sáng tạo và còn có cả máu mạo hiểm”.

______________

1. (1922-2015): Cục trưởng Quân báo năm 1950, khi mới 28 tuổi.

2. (1921-1988): Sau này là thượng tướng QĐNDVN.

3. Sau này là Chủ tịch Mặt trận Tổ quốc (Khu tự trị Tây Bắc).

Nguồn Văn nghệ số 09/2020