Ngày 9/6/2014, Hội nghị lần thứ 9 của Ban chấp hành Trung ương Đảng Khóa XI đã ban hành Nghị quyết số 33-NQ/TW “Về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”. Đây là đường lối văn hóa của Đảng ta trong thời kỳ hội nhập và phát triển, nhằm mục tiêu chung là “xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến Chân - Thiện - Mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học”. Thêm một lần Đảng ta xác định rõ văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam trong thời kỳ mới.

Quan niệm chung về văn hóa và con người

Văn hóa và con người, con người và nhân cách là chuyện tự ngàn xưa, không phải bây giờ mới có. Nhưng quan niệm về văn hóa, về con người và về nhân cách thì không bao giờ “nhất thành bất biến”. Có cái xưa được coi là tốt, là đúng, nay vẫn còn được coi là đúng, là tốt. Có cái ngày xưa được cho là tốt, là đúng nhưng nay theo dòng chảy của lịch sử và phát triển của xa hội, đã trở nên lỗi thời, không còn phù hợp nữa, có khi thành vật cản sự phát triển của xã hội. Thí dụ như quan niệm yêu nước, thương nòi, kính già trọng trẻ... thì từ trước đến nay vẫn vậy. Nhưng quan niệm trung quân, hiếu phụ mẫu thời kỳ phong kiến nay đã dược thay thế bằng trung với nước, hiếu với dân, với nội hàm hoàn toàn mới.

    Văn hóa, theo quan niệm của Đảng ta, là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu và động lực phát triển bền vững của đất nước. Nền văn hóa mà toàn Đảng, toàn dân ta đang nỗ lực xây dựng là nền văn  hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, với các đặc trưng dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học. Con người mà chúng ta đang phấn đấu xây dựng là con người Việt Nam phát triển toàn diện, có tinh thần yêu nước, lòng tự hào dân tộc, đạo đức, lối sống và nhân cách; như Nghị quyết 33-NQ/TW đã xác định: “Phát triển văn hóa vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa”.

Nhân cách là gì? Theo Từ điển tiếng Việt, “nhân cách” là tư cách và phẩm chất con người. Nghị quyết 33-NQ/TW chỉ rõ: “Trong xây dựng văn hóa, trọng tâm là chăm lo xây dựng con người có nhân cách, lối sống tốt đẹp, với các đặc tính cơ bản: yêu nước, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đoàn kết, cần cù, sáng tạo”. Có nghĩa là, việc xây dựng con người có nhân cách, hay xây dựng nhân cách con người, chỉ là một bộ phận của việc xây dựng con người phát triển toàn diện, mặc dù đây là bộ phận quan trọng nhất. Xây dựng con người phát triển toàn diện còn bao gồm nhiều mặt nữa, như: hướng các hoạt động văn hóa, giáo dục, khóa học vào việc xây dựng con người có thế giới quan khoa học, hướng tới chân-thiện-mỹ; nâng cao trí tuệ, bồi dưỡng tri thức cho con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế, của kinh tế tri thức và xã hội học tập; nâng cao thể lực, tầm vóc con người Việt Nam, gắn giáo dục thể chất với giáo dục tri thức, đào tạo kỹ năng sống, đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc...

Nhân cách góp phần tạo dựng nên đạo đức xã hội. Đạo đức xã hội chỉ là một phần của văn hóa, nhưng là phần có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong xây dựng và phát triển con người có nhân cách. Bởi vì, mục đích của phát triển văn hóa là vì sự hoàn thiện con người, xây dựng con người nhân văn-con người có nhân cách, có đạo đức và lối sống tốt đẹp. Nói cách khác, con người nhân văn là sản phẩm cao quý nhất của văn hóa.

Văn nghệ sĩ với việc “nuôi dưỡng phần hồn”

Văn học, nghệ thuật có vai trò to lớn trọng việc xây dựng con người phát triển toàn diện, con người nhân cách-nhân văn. Bởi vậy, người ta nói văn học nghệ thuật có sứ mệnh chăm lo bồi đắp, nuôi dưỡng “phần hồn” của con người. Quan niệm văn nghệ sĩ là kỹ sư tâm hồn không bao giờ cũ.

Con người sáng tạo nên văn hóa. Xã hội càng phát triển thì vai trò sáng tạo văn hóa của đội ngũ trí thức, bộ phận tinh hoa của xã hội, càng được đề cao. Đội ngũ văn nghệ sĩ và những người làm công tác văn học, nghệ thuật chỉ là một bộ phận của đội ngũ trí thức nói chung, nhưng nếu đội ngũ trí thức có vai trò quan trọng bao nhiêu trong xây dựng và phát triển văn hóa thì đội ngũ văn nghệ sĩ và những người làm nhiệm vụ văn học, nghệ thuật cũng có vai trò quan trọng bấy nhiêu trong việc xây dựng và bồi dưỡng những chuẩn mực giá trị của đạo đức xã hội và nhân cách con người. Nền văn hóa của dân tộc không thể thăng hoa nếu đạo đức xã hội suy đồi hay xuống cấp, mỗi con người chỉ biết sống theo những ham muốn bản năng, phần con lấn át phần người. Đội ngũ trí thức nước nhà không thể phát huy toàn diện vai trò và trách nhiệm của mình nếu thiếu đi sự phát huy vai trò và trách nhiệm của đội ngũ văn nghệ sĩ và những người làm công tác văn học nghệ thuật. Chính vì vậy, việc nâng cao đạo đức xã hội, bồi dưỡng nhân cách con người, phải hòa nhịp cùng chiều với phát huy vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức.

Mặt khác, xây dựng con người có nhân cách, góp phần xây dựng đạo đức xã hội, là nhiệm vụ trọng tâm của xây dựng và phát triển văn hóa, là nhiệm vụ hàng đầu của xây dựng con người nói chung. Nhiệm vụ trọng tâm ấy không thể thực hiện tốt nếu các nhiệm vụ khác về xây dựng con người không được thực hiện tốt. Nghị quyết 33-NQ/TW cũng đề ra nhiệm vụ “đúc kết” và xây dựng hệ giá trị chuẩn của con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế Vậy cái gì là chuẩn mực giá trị của con người nói chung và của nhân cách nói riêng? Hệ giá trị chuẩn này có gì khác với hệ giá trị chuẩn của con người Việt Nam nói chung đã nói ở phần trên? Ngành lý luận văn học, nghệ thuật phải làm rõ được những vấn đề ấy thì mới phát huy được vai trò định hướng, dẫn dắt đối với sáng tạo văn học, nghệ thuật.

Lý luận văn học, nghệ thuật có vai trò định hướng, dẫn dắt đối với sáng tạo văn học, nghệ thuật. Nhưng chủ thể sáng tạo các tác phẩm, công trình văn học, nghệ thuật lại là đội ngũ văn nghệ sĩ và những người làm công tác văn học, nghệ thuật chứ không phải ai khác. Thực hiện đường lối văn hóa của Đảng, các văn nghệ sĩ được trao cho một khoảng rộng mênh mông về đề tài để lựa chọn: Đề tài lịch sử, đề tài cách mạng và kháng chiến, đề tài về công cuộc đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày nay... Nhưng dù là đề tài nào thì mục tiêu vẫn là xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam, trong đó trọng tâm là xây dựng con người có nhân cách, có phẩm chất và lối sống tốt đẹp như đã nói trên đây.

Trong đời sống xã hội và con người, luôn có sự đan xen giữa cái lạc hậu, cái xấu, cái ác với cái mới, cái tiến bộ, cái tốt đẹp. Với cái lạc hậu, cái xấu, cái ác, tiếng nói của văn học, nghệ thuật phải là tiếng nói phê phán, lên án để mọi người căm ghét và xa lánh nó. Với cái mới, cái tiến bộ, cái đẹp, tiếng nói của văn học, nghệ thuật đương nhiên là tiếng nói ca ngợi, cổ vũ để mọi người hướng theo đó mà tu dưỡng, đã tốt càng tốt hơn. Nhìn con người Việt nam nói chung, ta chỉ thấy mặt ưu, mặt mạnh mà còn thấy cả mặt hạn chế, mặt yếu kém, mặt hạn chế, yếu kém để ra sức khắc phục chứ không phải để mất lòng tin. Điều quan trọng đối với văn nghệ sĩ trong sáng tạo văn học, nghệ thuật là không lầm lẫn. Không sai lệch trong cách nhìn dẫn đến cái xấu, cái ác, cái cần lên án thì lại cổ súy; còn cái tốt, cái đẹp cần ngợi ca thì lại thờ ơ không quan tâm, thậm chí phê phán, chê bai.

Muốn đóng góp phần mình vào việc xây dựng nhân cách con người thì bản thân nhà sáng tác hay phê bình văn học, nghệ thuật phải là con người có nhân cách. Quan điểm chính trị, học thuật khác nhau; khuynh hướng, trường phái sáng tác không giống nhau; năng lực; trình độ thẩm mỹ cách biệt nhau là những nhân tố dẫn đến sự khác nhau về chất lượng và giá trị cao hay thấp của tác phẩm, công trình. Dẫu sao đã là tác phẩm hay thì đó phải là con đẻ của những tác giá có lương tâm nghề nghiệp, có tấm long hướng thiện, hướng về cái tốt, cái đẹp; nếu không sẽ ngược lại. Ở nước ta cũng như trên thế giới, liệu có bao giờ có những tác phẩm được lưu danh mà người tạo ra nó lại là những kẻ không có nhân cách hay nhân cách thấp hèn? Cái khuynh hướng sáng tác chạy theo thị trường, chạy theo thị hiếu tầm thường của công chúng, miêu tả tình yêu nhục dục, lối sống suy đồi và bạo lực mà ta đang phê phán rất đáng để chúng ta đặt ra câu hỏi về tư cách của những người sáng tạo và quảng bá cái thứ rác rưởi đó.

Đòi hỏi mỗi nhà văn, mỗi nghệ sĩ phải vươn mình lên để trở thành một nhà tư tưởng, đồng thời là một nhà đạo đức, dường như là một đòi hỏi quá cao, nhưng cuộc sống xưa nay vốn có đòi hỏi ấy và lịch sử văn học, nghệ thuật nhân loại cũng cho thấy chỉ những nhà tư tưởng, nhà đọa đức mới sáng tạo nên những tác phẩm vượt lên thời gian, vượt qua mọi biên giới lãnh thổ và thể chế chính trị, trở thành di sản văn hóa của nhân loại. Đồng thời, một nhà văn, một nghệ sĩ không có tư tưởng đứng đắn và đạo đức trong sáng thì không thể tạo ra được những tác phẩm có giá trị về tư tưởng, đạo đức và nghệ thuật. Chuẩn mực quan trọng nhất của đạo đức xã hội là chân-thiện-mỹ; tức là cái đúng, cái tốt, cái đẹp. Đề cập tới nhân cách và đạo đức xã hội không thể không xuất phát từ tình yêu thương Tổ quốc và Đồng bào; từ lòng nhân ái và niềm tin vào phẩm giá con người; từ vẻ đẹp trong tâm hồn, khí phách và lối sống tiến bộ của nhân dân.

Tuy nhiên, chấn hưng đạo đức xã hội, xây dựng và phát triển nhân cách con người để xây dựng và phát triển nền văn hóa trong thời kỳ mới không chỉ là trách nhiệm của riêng đội ngũ trí thức, văn nghệ sĩ và những người làm công tác văn học, nghệ thuật mà còn là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị, của toàn xã hội. Trách nhiệm của lãnh đạo và quản lý văn hóa các cấp trước hết phải định hướng cho các hoạt động sáng tạo, làm “bà đỡ” cho các tác phẩm văn học, nghệ thuật thông qua việc tạo điều kiện và môi trường thuận lợi cho sáng tác và phổ biến các tác phẩm có giá trị, bồi dưỡng và nâng cao năng lực tiếp nhận thẩm mỹ của công chúng để từng bước tạo “đầu ra” cho các tác phẩm văn học, nghệ thuật có chất lượng cao. Đây là một vấn đề lớn, liên quan đến nhiều lĩnh vực, nhiều ngành, nhiều cấp, xin phép được trao đổi kỹ hơn vào một dịp khác.