Khi tôi đang viết bài này, cuộc chiến Nga – Ukraina vẫn diễn ra vô cùng phức tạp. Trên mạng xã hội thời gian qua cũng đột nhiên “hót”, từ năm học 2022-2023 “Lịch sử là môn học tự chọn ở cấp THPT”, cộng đồng mạng “ném đá” chia phe, trong đó phe phản đối đang chiếm ưu thế.

Chỉ một gia đình như nhà chị Út Tiếp đã mất mát nhiều như vậy, hỏi cả đất nước này trong các cuộc chiến tranh con số hy sinh lớn biết nhường nào? Vậy bỏ môn học sử, dù gọi là “tự chọn” ở THPT? Nếu điều đó trở thành sự thật, hậu thế mai sau còn nhớ gì máu xương của cha ông chúng đã đổ giữ gìn non sông đất nước? Không thể được! Xa rời Lịch sử, xa rời Văn hóa là nguy cơ tồn vong dân tộc!

Anh hùng Lực lượng vũ trang tàu không số Nguyễn Văn Đức, gọi tôi: “mai đi Bến Tre nhé”. Chơi với nhau từ lâu không cần hỏi thêm cũng biết, lại có chuyến về địa phương nào đó thăm giúp đỡ các gia đình còn nghèo có công với Cách mạng. Tới nơi hẹn gặp thêm một người lạ, ông Đức dí dỏm nói: “đây là người đẹp U70 Huỳnh Thị Tiếp (Út Tiếp), phó ban quản trị Hội tương tế tỉnh Bến Tre; phó ban Hội đồng hương huyện Thạnh Phú, nổi tiếng làm công tác từ thiện xã hội”. Út Tiếp cười mặt đỏ rần, rồi rầy bảo làm chị mắc cỡ. Đang trong đại dịch Cô-vít ai cũng đeo khẩu trang nên không rõ mặt, nhưng nghe tiếng cười tôi hình dung chị Út là người thiệt mạnh mẽ, hẳn ngày còn trẻ là một thiếu nữ năng động và xinh đẹp.

Út Tiếp phát biểu trong Hội mẹ truyền thống xây dựng Phường Văn hóa tiêu biểu.

Một ngày bận rộn ở Thạnh Phú, địa phương có nhiều địa chỉ đỏ nổi tiếng như Căn cứ kháng chiến Khu 8. Căn cứ lịch sử Bến tàu không số Cồn Tra, năm 1946 bà Nguyễn Thị Định cùng nhóm trí thức lớn Trần Hữu Nghiệp, Ca Văn Thỉnh, Nguyễn Thiện Thành, Nguyễn Văn Khước, Đoàn Văn Trường, vượt biển ra miền Bắc thành công. Sau Đồng Khởi 1960, cũng tại Bến Cồn Tra, tỉnh Bến Tre lại tổ chức hai đội thuyền vượt biển ra Bắc xin Trung ương vũ khí chi viện cho miền Nam đánh Mỹ. Về Thạnh Phú, Út Tiếp đi đến đâu cũng được người dân từ già đến trẻ, mừng vui gọi: “Cô Út, cô Út…”. Thấy vậy, tôi hỏi: “Chị về quê nhiều lắm phải không?”. Út Tiếp đáp: “Ui, chắc cả trăm lần…”. Dừng một lát, Út Tiếp nói tiếp: “Bà con mình xưa có công với Cách mạng, giờ vẫn còn nhiều hoàn cảnh khó khăn cần được giúp đỡ lắm”. Tôi hiểu, Út Tiếp đi nhiều chính vì điều đó. Về thành phố vài hôm sau tôi gọi điện cho Út Tiếp, đầu dây bên kia chị đáp: “Chào anh”. Tôi nói: “Hôm nọ muốn hỏi chị thêm về hoạt động công tác từ thiện, nhưng chưa kịp, mai tôi tới xin gặp chị được không?”. Tiếng Út Tiếp cười giòn qua phone, rồi đáp: “mời anh tới thăm thì được, nhưng định viết báo tôi không có gì đáng nói đâu?!”. Để được việc tôi hứa đại “đồng ý”, đấy cũng là cái chiêu nghề nghiệp của cánh nhà văn, nhà báo đôi khi chúng tôi vẫn hay dùng.

Hôm gặp, biết thêm chuyện nhà Út Tiếp.

Năm 1946 ông Huỳnh Văn Trước (Hai Trước) ba chị Út, tham gia Cách mạng được tổ chức phân công làm công tác an ninh xã, nhưng không may hy sinh vào giữa năm 1951 cùng ba đồng đội khác. Cái chết của Hai Trước ám ảnh Út Tiếp suốt thời gian dài, nhưng cũng phải chờ khi lớn lên theo Cách mạng gặp được bác Bảy Dấu, một nông dân cùng quê kể lại ba mình bị giết hại vô cùng dã man. “chiều đó người dân trong ấp bất ngờ bị lính Quốc gia ập vào, rồi chúng ép dân tập trung ra bãi đất trống xa làng. Đến nơi mới biết, chúng vừa bắt được bốn ông cán bộ Cách mạng đang núp trong một căn hầm bí mật. Nhìn họ, thằng chỉ huy nói, đây là những tên Việt Minh rất nguy hiểm, phạm tội chống lại Chánh phủ Quốc gia, mời bà con ra đây cùng tham dự lịnh thi hành án”. Vẫn theo lời bác Bảy Dấu, sau đó chúng mổ bụng, moi gan từng người, rồi đốt lửa đổ dầu vào chảo bỏ gan vào xào. Dân làng vô cùng khiếp sợ, còn thằng chỉ huy nhếch mép cười nói tiếp: “hôm nay là ngày vui, mời bà con thưởng thức món gan Việt minh, xem nó to đến mức nào dám chống lại Chánh phủ hả?”. Sáu mươi mốt năm sau (2012), Út Tiếp cùng bà con cô bác xã An Quy nay là xã An Điền, mới đưa được ông Hai Trước cùng ba đồng đội ngày đó bị chúng sát hại ném xuống chôn chung một hố, đưa về an nghỉ trong nghĩa trang huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre.

Má Út Tiếp là bà Nguyễn Thị Kiệm (Năm Kiệm) tham gia Cách mạng cùng năm với chồng, công tác ở Hội phụ nữ cứu quốc xã, năm 1973 bà hy sinh trong hoàn cảnh không đáng tiếc. Út Tiếp kể: ngày đó có một toán biệt kích địch bất ngờ càn vào An Quy, ta ít địch nhiều anh em đơn vị quyết định rút lui, nhưng do vội vàng ông Nguyễn Văn Đức một cán bộ địa phương bỏ quên khẩu súng ngắn, Năm Kiệm rút sau nhìn thấy khẩu súng nằm trên bàn sợ lọt vào tay địch nên quay lại lấy. Địch bắn rát, Năm Kiệm trúng đạn xuyên qua một bên vai, mất máu nhiều làm bà ngất xỉu nên bị chúng bắt. Bắt được bà Năm Kiệm, địch lại bắt dân khênh đưa về ấp An Hải, nhưng khi đến sát bìa rừng thấy địch mất cảnh giác họ giấu bà vào trong lùm cây rậm. Sáu giờ chiều địch rút ông Đức quay lại tìm, nhờ dân chỉ nên đưa được Năm Kiệm về trạm thu dung xã cấp cứu. Tưởng yên hai ngày sau địch càn tiếp, Năm Kiệm bị địch bắt lần thứ hai, lần này chúng xả súng bắn bà chết ngay tại chỗ.

Ba người con của ông Hai Trước, bà Năm Kiệm lớn lên noi gương ba má tham gia Cách mạng. Con gái đầu Huỳnh Thị Liễng (Hai Liễng) vào bộ đội huyện, năm 1969 địch mở trận càn vào căn cứ ta bị chúng bắn chết. Sau ngày giải phóng Út Tiếp đi làm thủ tục công nhận Liệt sĩ cho Hai Liễng, nhưng không được. Tôi hỏi “vì sao?”. Út Tiếp rầu rầu nói: “người ta trả lời: “đồng chí đó không trực tiếp tham gia chiến đấu”. Chuyện thật như đùa, tôi nghĩ: “thời chiến tranh cả miền Nam là chiến trường, Hai Liễng là chiến sĩ bộ đội huyện, sao lại không chớ?”.

Chồng Hai Liễng là Nguyễn Văn Bá (Tư Bá) đi bộ đội cùng năm, rồi bị địch bắt đưa ra giam ngoài Côn Đảo, năm 1975 trở về được ra miền Bắc dưỡng bịnh. Năm 1977 do sức yếu về quê, một mình nuôi năm đứa con còn nhỏ, vất vả kềm theo di chứng những đòn tra tấn trong ngục tù tái phát, năm 1982 Tư Bá mất. Nhà nghèo không đủ mua nổi chiếc hòm, Út Tiếp phải đi mua chịu mãi sau mới trả hết nợ.

“Còn nữa”, Út Tiếp nói. Sau chị Hai Liễng là anh trai Huỳnh Văn Niễng (Ba Niễng), năm mới tròn 20 tuổi bà Năm Kiệm gọi con nói: “Con có thích đi bộ đội giải phóng không?”. Ba Niễng nhảy tưng lên, đáp: “Thích lắm, má cho con đi trả thù cho Ba”. Ba Niễng bổ sung vào đơn vị chủ lực miền, chiến đấu dũng cảm, tiếc là chỉ sáu năm sau trong một trận đánh quân Mỹ ở chiến trường miền Đông anh cũng hy sinh, đến nay vẫn chưa tìm được hài cốt. Sau giải phóng Út Tiếp nghe người ta chỉ đâu đi tìm tới đó, nhưng vẫn vô vọng. Đưa ánh mắt nhìn xa ngoài cửa, một làn gió nhẹ ào qua ngọn cây xoài, tôi nghe rõ cả tiếng lao xao của lá. Út Tiếp mặt đượm buồn, rồi chờ cho chị bình tâm trở lại, tôi hỏi: “Sao chị buồn vậy? Út Tiếp đáp: “Trước khi đi Bộ đội anh tôi có vợ, sanh được một bé trai lên ba tuổi, nhưng thiệt đau ở nhà chơi sao lọt xuống cầu chết đuối. Con chết, vợ Ba Niễng rủ rê một tên cán bộ phản bội Cách mạng ra vùng địch chiêu hồi, thế mà sau ngày giải phóng bà ta còn trơ trẽn nói với Út Tiếp: “em để chị đi làm chế độ Liệt sĩ cho anh Ba nha?”. Út Tiếp giận ứa nước mắt. Té ra bả muốn lấy danh phận người vợ làm thủ tục, mục đích là để kiếm chác và danh dự mà thôi. “Không, để anh tôi yên!”. Út Tiếp đáp thế. Nhưng sau này Út Tiếp cũng làm xong Liệt sĩ cho anh Ba. Tôi thở phào nhẹ nhỏm, nhưng bất ngờ nghe Út Tiếp nói: “vẫn còn may anh ạ”. Tôi cảm thấy “là lạ”bởi câu nói đó, rồi hỏi: “sao lại là may?”. “Cả gia đình tôi có ba, má, con gái, con trai, con rể chồng của Út, tính ra mất năm người hy sinh, còn mỗi mình Út, không may là gì?”. Rồi chị lý giải cho cái may của mình, như trời thương Út cho sống để lo cho cả một đàn con, đàn cháu. Khi còn chiến tranh tụi nhỏ học hành lỏm bõm, sau giải phóng Út lo cho ăn, cho học nay có đứa dù vẫn ở quê, đứa lên thành phố làm công nhân ở các khu chế suất cũng tạm đủ ăn. Tôi mừng cho Út Tiếp, nhưng vẫn băn khoăn, gia đình Út có má Năm Kiệm là “Bà mẹ Việt Nam anh hùng”, nhưng còn trường hợp chị Hai Niễng chưa được công nhận Liệt sĩ? Út Tiếp đáp: “bỏ”. Tôi gay gắt: “bỏ sao được, mình có gian lận đâu?”. Út Tiếp bất ngờ mỉm cười, rồi nói: “Đừng quá sân si, đất nước mình còn hàng trăm, hàng ngàn gia đình mất mát, hy sinh lớn hơn gia đình tôi nhiều lắm”. Có lẽ Út Tiếp đúng, điều đó làm tôi nể phục!

*

Mới chỉ một cái đồn mà tổn thất nhiều đến thế, rồi chỉ một gia đình như nhà chị Út Tiếp đã mất mát nhiều như vậy, hỏi cả đất nước này trong các cuộc chiến tranh con số hy sinh lớn biết nhường nào? Có thể chưa thật hoàn hảo, nhưng tôi ấn tượng hai câu thơ của nhà thơ Trần Thế Tuyển dùng làm biểu tượng tinh thần, ý chí đặt trong “Đền thờ Liệt sĩ Long Khốt”.

Thân ngã xuống thành đất đai Tổ quốc/

Hồn bay lên hóa linh khí Quốc gia.

Nguồn Văn nghệ số 30/2022