Khi một tác phẩm ra đời và đến được tới công chúng, thì luôn trải qua hai quá trình: Sáng tạo và công bố. Nhiếp ảnh nghệ thuật cũng vậy, giống như các lĩnh vực khác… Nhưng, điều đặc biệt của một chuyên ngành đặc biệt là nhiếp ảnh, thì khi công bố tác phẩm nào, thường người tổ chức đã khuôn định sẵn nội dung bằng việc ra những thể lệ bắt buộc người tham gia phải tôn trọng. Những cuộc thi và triển lãm chỉ giới hạn vào một nội dung, với khoảng thời gian nhất định sẽ khiến người nghệ sỹ sẽ phải “sáng tạo” trong hoàn cảnh gò bó, cứng nhắc và ức chế. Đưa những “tác phẩm nghệ thuật” ra đời ở trong một khuôn khổ eo hẹp như thế thành “đỉnh cao” sẽ khiến người tử tế nghi ngờ ngay chính thành quả của mình.

Tác phẩm “Theo chiều gió” của Phạm Văn Mùi (1907-1992).

Tưởng rằng với mớ kiến thức dày hơn và sự hỗ trợ của công nghệ ngày một hoàn thiện, sẽ làm nhẹ vơi khó khăn cho nhiếp ảnh. Nhưng thực tế càng về sau này, nghệ sỹ nhiếp ảnh càng phải học nhiều và thật trớ trêu, lại càng lệ thuộc sâu vào sự trợ giúp của thiết bị, trong khi “tài nguyên” thì vơi theo thời gian. Nguyên chỉ xem những hình ảnh mà thế hệ cha anh đã chụp để rút kinh nghiệm và để mà không bị mang tiếng là “giẫm vào vết chân của các bậc tiền bối”, đã tốn thời gian. Bây giờ không phải tráng phim, in ảnh như thời xưa, nhưng lại phải lọ mọ dò dẫm vào từng ứng dụng của phần mềm PTS để mà biết tác dụng của mỗi một công cụ. Rồi đến khi cảm nhận rằng đủ thành thạo với chúng, thì không ít người đã chẳng còn nhận ra độ nét của màn hình nữa.

Công việc sáng tạo của các nghệ sỹ nhiếp ảnh, nếu ai bảo dễ, thì đấy hoặc là một thần đồng; hay đó chẳng qua chỉ là người cạn nghĩ. Thực tế: Mỗi bước nhấn sâu vào nhiếp ảnh, là một bước phải lần mò trong thử nghiệm. Và khi ai đó được coi là người thành công, thì người nghệ sĩ đã đánh đổi bằng việc phải lược bỏ những thú vui khác, tốn thời gian và tiền bạc vào bao điều may rủi… Cũng còn bởi một điều chắc chắn, là không ai đem phô phang những tác phẩm thua thiệt, thất bại của mình…

Ai có thể gom những nỗi niềm của bao đôi chân háo hức và tả tơi mà các nhà nhiếp ảnh Việt Nam sớm tối vương vãi trên mọi nẻo đường khắp đất nước lại, rồi đem phân loại ra động cơ nằm trong những thớ gân, mạch huyết ấy để biết cái đích chúng mải miết theo đuổi là gì? Có không ít người nói rằng họ đang cống hiến tài năng cho quê hương, đất nước… Nhưng mỗi lần đến với những “điểm nóng” cảnh đẹp tự nhiên, nhìn những nghệ sỹ đang hăm hở để “vào trận” đã khiến những người có trách nhiệm hiểu nội tình hẳn sẽ toát mồ hôi.

Khi một tác phẩm nghệ thuật ra đời, thì nó phải đến với khán giả. Ngày xưa ở thời văn chương truyền miệng thì “tam sao” đã “thất bản”. Còn với những tác phẩm nhiếp ảnh, sau khi người ta gắn cho nó những tiêu đề: Ảnh nghệ thuật; ảnh thời sự, hay ảnh báo chí bên ngoài phòng triển lãm. Thì một phóng viên mục văn hóa – nghệ thuật chuyên lấy tin cho báo của mình chỉ nhìn cái tiêu đề, đã biết ngay thứ gì đang được trưng bày trong đó: Nếu về biển đảo, thì chắc chắn lại có hình ảnh mấy anh lính trẻ ôm ghi ta vừa cười, vừa hát; hay một chiến sỹ khoác súng đứng cạnh cột mốc chủ quyền mắt nhìn đăm đăm ra biển tỏ vẻ lo lắng; hoặc cả tiểu đội chuẩn trang quân phục mà chỉ để tưới vài khoảnh nho nhỏ rau xanh, và chắc chắn sẽ không thể thiếu cảnh dăm bảy anh lính trẻ cùng chúi vào “xem” một tờ nhật báo được in từ gần tháng trước đó…, nhiều hình ảnh tương tự đang trưng bày, nếu lục trong đám báo lưu ở những năm sáu mươi của thế kỉ trước thì quả thực đã có cả mớ rồi… Và nếu các bức ảnh trong triển lãm, nhìn đâu cũng như thấy vết vân tay hay cỡ giày của những thế hệ xưa cũ, thì chúng có còn làm người xem thú vị không? Cả chục cuộc triển lãm ảnh, thử hỏi tại sao vừa mới kết thúc là đã rơi thẳng vào quên lãng…

Cái đẹp mà nhiếp ảnh Việt Nam hiện nay đang hướng đến bị “lệch pha” quá lớn giữa hình thức và nội dung. Một vẻ ngoài hình ảnh toàn mỹ chắc chỉ để dùng làm postcard cho ngành du lịch phát triển. Những mẫu nghệ sỹ đích thực ngày xưa hình như đã không lấy đó làm mục tiêu để “lên tiếng”. Bằng chứng là cảnh sắc của nước Việt nay ta thấy đẹp, thì ngày xưa chắc chắn còn đẹp hơn do nó chưa bị tàn phá bởi tham vọng của con người. Nhưng rồi để nhớ về Võ An Ninh, người ta thường nghĩ đến bộ ảnh thương tâm của người Việt bị đói rách năm Ất Dậu; nhớ về Đỗ Huân, người ta nghĩ đến xé khẩu hiệu địch trước khi nghĩ về mưa bay mặt hồ. Nhớ đến Vũ Nhật là một kiểu kính lão, là điểm tựa; hay khi nhắc đến Phạm Văn Mùi, là vẻ đẹp kiều diễm rất cá tính của người Việt được ông đặc tả về mái tóc… Điều đó cho thấy rằng tiếng nói phản biện cùng việc khai thác chiều sâu văn hóa của các cố nghệ sỹ lớp trước thông qua tác phẩm, đã làm khán giả ngưỡng mộ và qua đó mà đem lòng kính trọng họ.

Cuộc sống thay đổi quá nhanh, giới nhiếp ảnh đang bị bỏ ngơ vì nhu cầu chụp ảnh “tự sướng” của người dân đã đang được nâng cao về chất. Người “nghệ sỹ” chỉ buông lơi một chút ít, là sẽ bị lỡ bước và có thể sẽ không bao giờ theo kịp nhịp điệu cuộc chơi. Một người dân thường đã không ngần ngại, tự tin khi so sánh vẻ đẹp của những bức ảnh anh ta tự chụp được với các tay máy có thẻ hội viên trên Facebook. Thực ra công nghệ tiến bộ để cho mọi người cùng hưởng lợi, chứ không phải chỉ là dành ưu tiên cho một nhóm nhỏ nào đó. Một cuộc triển lãm được quảng cáo rầm rộ, nhưng khiến người xem chỉ cứ lướt mắt qua mà không hề dừng lại, thì bởi nó đã nhàm chán. Một bức ảnh giành hết giải này, giải khác trên các salon quốc tế, nhưng nó giống hệt đám ảnh nằm trong ổ cứng của nhiều người, thì nó khắc tự giảm giá trị vì là thứ dễ thấy và ai cũng có thể chụp được.

Sáng tạo nghệ thuật mà bị khống chế thời gian như thi đấu thể thao, ví như: Chỉ giới hạn ảnh chụp trong vòng hai năm 2019 và 2020 như trong cuộc thi ảnh toàn quốc năm 2020, thì niềm ấp ủ của một nghệ sỹ về bộ ảnh “mười năm thay đổi của Phú Quốc” sẽ không bao giờ có cơ hội hiện diện trong triển lãm. Nghệ thuật mà chỉ tôn vinh thì hiện tại, sẽ làm người ta quên quá khứ và mờ mịt khi nhìn về tương lai. Ngoài ra chúng ta đang như cố tình phủ nhận, rằng cái đẹp là vĩnh hằng. Bằng việc khống chế thời gian, chúng ta còn như đang ngầm cổ vũ cho thế hệ hôm nay đạo ý tưởng của lớp người đi trước. Sự lặp lại là sản phẩm của nền công nghiệp được sản xuất hàng loạt với mục tiêu giảm giá thành cho người mua, nên nó được coi là ưu việt. Nhưng sự lặp lại trong nghệ thuật sẽ làm tẻ nhạt cho tâm hồn người thưởng lãm, nó tố cáo tác giả đã cùn mòn, bế tắc và thiếu ý tưởng. Ở tầm sâu và xa hơn - nó sẽ đe dọa sự tồn tại của chính chuyên ngành nghệ thuật đó.

Nguồn Văn nghệ số 12/2021