Văn hóa đọc được phát triển trên nền tảng của truyền thống giáo dục gia đình, nhà trường, môi trường cộng đồng và gắn liền với khát khao tìm hiểu thế giới để hoàn thiện bản thân. Để trở thành người đọc thông minh, việc giáo dục ý thức học tập suốt đời và hình thành phương pháp, kỹ thuật đọc phù hợp vì thế có vai trò cực kỳ quan trọng.

Học sinh Trường THPT Phan Huy Chú - Đống Đa - Hà Nội luôn có nhiều hoạt động tích cực phát triển văn hóa đọc

Không ngừng học hỏi và trải nghiệm từ nhiều lĩnh vực, nhưng đọc sách hầu như vẫn là một trong những điều quan tâm đặc biệt của những nhân vật nổi tiếng. Phải vì thế mà có những cuốn sách được xem như “gối đầu giường” của họ: Steve Jobs với Atlas Shrugged (của Ayn Rand) về chủ đề chính trị, kinh doanh; Tim Cook với Competing against time (của George Stalk) về chủ đề kinh doanh, kinh tế, năng suất làm việc; Warren Buffet và Bill Gates với Business adventures (của John Brooks) về chủ đề kinh doanh, tài chính; Bill Clinton với Life is what you make it (của Peter Buffett) về chủ đề cảm nhận cuộc sống; Barack Obama với Self-Reliance (của Ralph Waldo Emerson) về chủ đề chủ nghĩa cá nhân, không theo lề thói và độc lập;… Mỗi cuốn sách ấy, không chỉ là để học hỏi và đồng hành, mà còn có ý nghĩa góp phần gắn liền với sự nghiệp và tên tuổi của họ. Thậm chí, Jeff Bezos (CEO của Amazon) không chỉ tâm đắc với The remains of the day (Những giờ phút còn lại của một ngày) của Kazuo Ishiguro – cuốn sách viết về chủ đề lịch sử, chiến tranh thế giới thứ 2, cuộc sống và sự hối tiếc – còn nhấn mạnh: “Nếu bạn đọc The remains of the day - một trong những cuốn sách yêu thích của tôi, bạn sẽ hiểu vì sao chỉ sau 10 giờ đồng hồ, tôi đã sống một cuộc sống khác”. Theo chia sẻ nói trên, phải chăng, giá trị cuốn sách không chỉ thể hiện ở sức mạnh kỳ diệu đối với sự thay đổi của cả một số phận, một cuộc đời mà còn tạo nên sự kết nối “liên văn bản”, mở ra “tầm đón đợi” khôn cùng từ hệ quả của việc đọc?

Bởi thế, khi đề cập vấn đề phát triển văn hóa đọc, có lẽ cũng nên nói đến “người đọc” và “hoạt động đọc”.

Với phạm trù “người đọc”, người ta thường dễ nghĩ đến định nghĩa, để xác định ngoại diên hay nội hàm của khái niệm – thế nào là người đọc? Nhưng với người đọc – trong khái niệm cụ thể ở đây - nên chăng, trước hết cần tiếp cận ở bình diện mục tiêu hướng đích. Với canh cánh nỗi niềm:

“Ngày mai dân ta sẽ sống sao đây?

Sông Hồng chảy về đâu?

Và lịch sử?

Bao giờ dải Trường Sơn bừng

giấc ngủ

Cánh tay thần Phù Đổng sẽ

vươn mây?”,

với niềm khát khao cháy bỏng: “Tôi chỉ có một sự ham muốn, ham muốn tột bậc là làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành”, suốt cuộc đời hoạt động cách mạng kiệt xuất của mình, Bác Hồ là một người đọc vĩ đại. Nhà thơ Chế Lan Viên tái hiện:

“Luận cương đến Bác Hồ

Và Người đã khóc

Lệ Bác Hồ rơi trên chữ Lê-nin

Bốn bức tường im nghe Bác

lật từng trang sách gấp

Tưởng bên ngoài, đất nước

đợi mong tin”

Không những thế, “Mỗi ngày, Cụ xem chừng 25 tờ báo. Báo sáng, báo chiều, báo hàng tuần, báo ngoại quốc. Báo có gì hay, Cụ lấy bút chì đỏ làm dấu vào, rồi bảo anh em xem” (báo Cứu Quốc, số 420/1946). Người từng khuyên: “Muốn có nhiều tài liệu phải xem cho rộng”, “Phải nêu cao tác phong độc lập suy nghĩ và tự do tư tưởng. Đọc tài liệu thì phải đào sâu hiểu kỹ, không tin một cách mù quáng từng câu trong sách. Có vấn đề thông suốt thì mạnh dạn đề ra cho vỡ lẽ, đối với bất cứ vấn đề gì đều phải đặt ra câu hỏi “Vì sao”, đều phải suy nghĩ kỹ càng, xem nó có hợp với thực tế hay không, tuyệt đối không nên nhắm mắt tuân theo một cách xuôi chiều”. Bài học sâu sắc được rút ra từ đây là: Với Bác, muốn hiểu thấu đáo một vấn đề gì cũng cần nghiên cứu tài liệu một cách thấu đáo qua nhiều nguồn sách, báo; không phải chỉ đọc thông thường, mà phải đọc với tinh thần tích cực, chủ động để chiếm lĩnh và làm chủ thế giới thông tin. Theo đó, người đọc không chỉ là chủ thể tiếp nhận thông tin mà còn thể hiện phẩm cách tư tưởng và bản lĩnh văn hoá.

Nói đến “hoạt động đọc”, tức cũng nói đến mục tiêu, nội dung, phương thức của đọc. “Cuộc sống là những điều mà bạn tạo nên nó” – đúng như tên cuốn sách của Peter Buffett mà Bill Clinton tâm đắc. Tái tạo năng lượng sống và hoàn thiện con người văn hóa không chỉ là mục tiêu duy nhất của đọc. Đọc để thay đổi tư duy, mở ra những kênh tiếp cận thế giới; đọc còn là một động lực thay đổi cuộc đời, một giải pháp nhận thức hoàn thiện con người văn hoá của bản thân; phải chăng đọc còn như một sự dấn thân vào thử thách, nếm trải, với hy vọng tạo nên sự khác biệt? Thực hiện Quyết định số 329/QĐ-TTg ngày 15/3/2017 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng đến năm 2020, định hướng đến năm 2030”, hoạt động phát triển văn hoá đọc đang được triển khai đồng bộ trong các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học tại nhiều trường học ở Thái Bình, Bắc Giang, Hà Tĩnh, Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh; ở các trường THPT Phan Huy Chú - Đống Đa - Hà Nội, THCS Quang Trung - Bảo Lộc - Lâm Đồng,... đồng thời phối hợp giữa đọc ở nhà trường và cộng đồng. Chương trình Chuyển động 24h, chuyên mục “Việc tử tế” trên VTV1 ngày 3/2/2020 đưa tin chàng công nhân thế hệ 9X Hoàng Quang Khải (ở thôn Đoan Khê, xã Lạc Đạo, huyện Văn Lâm, Hưng Yên) đã dành 5 triệu trong số 7 triệu tiền lương hằng tháng, tiết kiệm suốt 2 năm để xây dựng một phòng đọc sách miễn phí phục vụ cộng đồng, đặc biệt là đã thu hút rất đông các em nhỏ đến đọc. Anh quan niệm rằng: “Cho người khác tiền thì người ta có thể tiêu hết, nhưng đọc một cuốn sách thì người ta có thể ứng dụng cả đời”.

Văn hoá đọc sách là một phần truyền thống và tính cách nổi bật nhất của người Do Thái - một dân tộc chỉ chiếm 0,2% dân số thế giới nhưng có số người đoạt giải Nobel gấp 3 lần Đức hay Pháp (Albert Einstein – Nobel Vật lí năm 1921, Niels Bohr – Nobel Vật lí năm 1922, Boris Pasternark – Nobel Văn học năm 1958, Milton Friedman – Nobel Kinh tế năm 1976, Bob Dylan – Nobel Văn học năm 2016). Cũng giống người Do Thái khi cho trẻ em tiếp xúc và cảm nhận sự thú vị, ngọt ngào của sách từ rất sớm, người Nhật cho rằng cuốn sách tuyệt vời nhất là cuốn sách được đọc bằng giọng cha mẹ, có lẽ vì thế đã tạo nên một hình ảnh quen thuộc khi thấy họ đọc sách ở mọi không gian và thời gian có thể. Điều này cũng thấy ở Jon Westenberg - nhà văn, diễn giả và doanh nhân trong lĩnh vực truyền thông xã hội – người thường xuyên tham gia chia sẻ các bài viết trên các tạp chí nổi tiếng như Time, Inc.com, Business Insider... trong khẳng định: “Chỉ có duy nhất một thứ, một thứ liên tục khiến tôi tin rằng sẽ giúp tôi tiến gần hơn với những mục tiêu của mình và kiên định với những gì đang làm. Thứ mà tôi đang muốn nhắc đến – “vũ khí” bí mật của tôi đó là đọc”. Nếu bạn muốn đạt được thứ gì đó có giá trị, hãy thử thách bản thân bằng việc đọc, đọc sách hay đọc báo đều được. Từ sự thức nhận: nếu không đọc, sẽ không nạp thêm được thông tin, sự thấu hiểu và ý nghĩ cần để đưa ra được những quyết định đúng đắn vào đúng thời điểm; sẽ không bao giờ nhìn xa hơn được vào từng vấn đề phải đối mặt mỗi ngày, tác giả còn chia sẻ: “Khi mọi người hỏi tôi lời khuyên để đạt được những gì mà tôi đang có, tôi nói rằng câu trả lời chính là thói quen đọc sách. Chính nó đã tạo nên những khác biệt trong cuộc đời tôi. Hãy biến việc đọc sách như là một phần rất quan trọng trong danh sách công việc phải làm hằng ngày”.

Trường hợp khác, GS. John Vũ - một người Mỹ gốc Việt được đánh giá có những đóng góp rất lớn về nghiên cứu khoa học kỹ thuật, là Trưởng Viện nghiên cứu phần mềm của Đại học Carnegie Mellon, Nghiên cứu viên kỹ thuật và Kỹ sư trưởng Công nghệ Thông tin tại Boeing, là một nhà khoa học nổi tiếng đứng trong Top 10 những người sáng tạo nhất thế giới mà đứng đầu là Bill Gates và Steve Jobs - đặc biệt trong lĩnh vực giáo dục và đào tạo đối với thế hệ trẻ, cũng cho rằng: “Trong thế giới thay đổi nhanh này, việc học liên tục là quan trọng và cách tốt nhất để học những điều mới là có thói quen đọc tốt”. Đó cũng là một chia sẻ rất đáng suy ngẫm. 

Dưới tiêu đề “Một thế hệ không đọc sách là một thế hệ không có hy vọng”, một kỹ sư người Ấn Độ tâm đắc và quả quyết dẫn lời một học giả: “Lịch sử phát triển tư tưởng của một người nên là lịch sử học tập của người đó, và trình độ tư tưởng của một dân tộc quyết định lớn ở trình độ giáo dục của họ. Một xã hội sẽ phát triển hay tụt hậu, là dựa vào trình độ học vấn có sâu rộng không, quốc gia có ai đang đọc sách, đọc những sách gì, sẽ quyết định tương lai của đất nước đó. Sách không chỉ ảnh hưởng đến một cá nhân, nó còn ảnh hưởng đến toàn xã hội. Hãy nhớ: Một thế hệ không đọc sách là một thế hệ không có hy vọng. Một dân tộc không đọc sách là một dân tộc không có hy vọng”. Phải vì thế, Bill Gates cho rằng: “Trong một thế giới có đủ bình tâm, người viết nhỏ hơn người đọc, người đọc nhỏ hơn quyển truyện họ đang đọc, và quyển truyện nhỏ hơn sự đọc. Người viết và người đọc rồi chết, truyện rồi quên. Sự đọc ở lại và làm nên một phần mênh mông trong định nghĩa của việc làm người”. Theo đó, để phát triển văn hoá đọc, trước hết cần có sự thay đổi về nhận thức đối với “sự đọc”. “Thay đổi chẳng bao giờ dễ dàng, nhưng hoàn toàn có thể” (Barack Obama)!

Là một hình thái chuyển mã từ ký hiệu ngôn ngữ trong văn bản thành biểu tượng, hình ảnh để làm giầu nhận thức, đọc đồng thời cũng là một phương pháp phát triển tư duy. Bởi vì, đọc bao giờ cũng gắn liền với hoạt động liên tưởng, tưởng tượng sáng tạo - nhất là trong thời đại tri thức, thế giới vừa phẳng vừa nhanh lạ kỳ này đang không ngừng tạo ra những giới hạn. Đọc, vì thế, vừa là một hành trình tìm kiếm con người bản thể, vừa là cơ hội đánh thức tiềm năng phát hiện và kiến tạo chiều kích thế giới của mỗi cá nhân. Chính vì thế, việc đào tạo người đọc được đặt ra như một nhu cầu có tính chiến lược phát triển con người trong cách mạng công nghiệp lần thứ tư với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ đang làm thay đổi sâu sắc nhiều mặt đời sống xã hội hiện nay.

Nguồn Văn nghệ số 6/2020