Cuốn Văn học dân gian Việt Nam sau 1986 của tác giả Trần Thị Trâm vừa ra đời (NXB Văn học, 2022) là một cuốn sách lý thú, có ý nghĩa lý luận và ý nghĩa thực tiễn trong đời sống đương đại hôm nay. Có thể nói, đây là công trình đầu tiên sưu tầm, nghiên cứu Văn học dân gian sau 1986 một cách nghiêm túc bài bản, phong phú, độc đáo và phần lý luận được viết khá sâu sắc, có thể coi là sự kế cận, nối tiếp các cuốn Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam của Vũ Ngọc Phan, in năm 1971, Ca dao Việt Nam 1945 – 1975 của Nguyễn Nghĩa Dân, in năm 1997. Bởi chị biết “ngắt đoạn thời gian” có nhiều sự kiện xã hội đặc biệt, mới mẻ, tác động làm nảy sinh dòng văn học này. Đồng thời chị biết cần phải nối tiếp giai đoạn văn học dân gian từ năm 1986 trở về trước chưa từng nảy sinh các vấn đề của thời hiện đại.

Tác giả Trần Thị Trâm

Văn học dân gian Việt Nam sau năm 1986 bao gồm hai nội dung lớn: Phần Chuyên luận và phần Sưu tầm, Tuyển chọn. Phần Chuyên luận là những bài nghiên cứu kỹ lưỡng đã từng viết thành giáo trình giảng dạy ở Học viện Báo chí tuyên truyền nơi chị công tác và đã được bổ sung, phát triển thành thành cuốn Văn học dân gian trong xã hội hiện đại (In năm 2013). Đây là phần đầu tư suy nghĩ, nghiên cứu công phu, có sự so sánh đối chiếu đồng đại, lịch đại, có luận cứ luận chứng rõ ràng… làm nên giá trị cần thiết nhất của cuốn sách.

Đặc biệt, Tiến sĩ Trần Thị Trâm đã sưu tầm, nghiên cứu bổ sung thêm phần Văn học dân gian thời Covid. Nạn dịch Covid từ năm 2020 đến năm 2022 là sự kiện kinh hoàng đối với cả nhân loại trong đó có Việt Nam. Mà ta đã biết, Văn học dân gian thường nhanh nhạy, đi trước và luôn có “vạn con mắt nhân dân” nhìn thấy “không gian 4 chiều” của cuộc đời, không lẽ gì sự kiện dịch Covid kinh hoàng ấy không cống hiến cho nền Văn học dân gian hiện đại hôm nay một kho ca dao, tục ngữ, chuyện hài và những câu nhại bật cười rơi nước mắt, kiểu như: 

- Bao người đang sống yên lành

Bỗng đùng một cái hoá thành ép không (F0)

- Ngày xưa ao ước đủ điều

Bây giờ chỉ ước hai liều vắc xin

- Tiếng hát át tiếng ho

Nghe tiếng ho, lo hơn tiếng súng

Với một quan niệm rất mới mẻ về văn học dân gian đương đại, áp sát cuộc sống, nhà nghiên cứu, nhà giáo, nhà văn Trần Thị Trâm đã nhanh chóng sưu tầm, tập hợp được các câu ca dao, tục ngữ, câu nhại, câu chuyện… vừa xuất hiện tại thời điểm dịch Covid để lưu giữ và nghiên cứu. Không ngờ các tư liệu ấy đã giúp chị hình thành một giai đoạn đặc biệt của dòng Văn học dân gian đương đại thời Covid. Bằng phương pháp phân tích quy nạp từ những tư liệu thu thập được, chị đã tìm ra đặc điểm của dòng văn học dân gian thời Covid. Đó là nó “Phát triển bùng nổ và mang tính thời sự cao” (Trang 93), “Có sự tham gia đông đảo của lực lượng tri thức vào quá trình sáng tác làm cho chất trí tuệ, chất hài được tăng cường rõ rệt” (Trang 98,99). “Tiếng cười nghiêng về tính giải trí, như một liều thuốc tinh thần, giúp con người giảm stress, giảm áp lực khi phải đối diện với căn bệnh đại dịch đáng sợ” (Trang 111). “Giọng điệu chủ âm là khẳng định, ngợi ca, tin tưởng” (Trang 112). Việc bổ sung dòng Văn học dân gian thời Covid là một đóng góp đáng kể và độc đáo, làm phong phú, hấp dẫn của cuốn sách.

Trong phần Chuyên luận còn có nội dung thứ hai làm nên giá trị cuốn sách, giúp các nhà nghiên cứu văn hoá dân gian có thêm lý luận và thực tiễn cần thiết. Đó là Sự hoá thân của văn học dân gian trong các hình thức văn hoá dân tộc. Ở phần này, Trần Thị Trâm đã nhấn mạnh việc hoá thân của Văn học dân gian vào 3 loại hình chính là văn học viết, vào tác phẩm báo chí và vào các loại hình văn hoá khác. Ở mỗi loại hình chị đã chứng minh được Văn học dân gian hoá thân một cách sáng tạo thế nào; Vì sao nó hoá thân; và Tác dụng của việc hoá thân đã làm cho mỗi loại hình thêm sinh động, hàm súc, phong phú hơn. Ví dụ: câu thơ của Xuân Quỳnh “Nhưng biết yêu anh cả khi chết đi rồi” (Tự hát) đã chắt lọc được từ câu ca dao truyền thống: “Yêu anh cốt rũ xương mòn/ Yêu anh đến thác vẫn còn yêu anh”. Vì thế nó “dệt nên những câu thơ hay nhất… thánh thiện và đằm thắm thiên tính nữ của nhà thơ” (Trang 146).

Phần hai cuốn sách nhan đề: Một số tác phẩm văn học dân gian Việt Nam sau 1986. Đọc rồi mới thấy không “một số” chút nào. Những 560 câu thành ngữ - tục ngữ, 650 bài ca dao, 190 truyện cười. Cả thảy 1.400 tác phẩm. Tác giả đã công phu, chịu khó, bền bỉ, tỷ mẩn và có tâm trong công trình sưu tầm này. Chị đã phải chắt lọc ra từ hàng ngàn câu ca dao tục ngữ thành ngữ, hàng trăm câu chuyện tếu táo vui vẻ nghe được, đọc được từ quần chúng nhân dân, bạn bè, trong sách vở báo chí, đài phát thanh truyền hình, báo mạng và trên facebook… Tất cả phần lớn truyền miệng và ít đi vào văn bản chính thống. Tuy nhiên người có tâm sáng, bản lĩnh chính trị vững vàng, ý thức tỉnh táo sẽ nhận ra cái gì cần lưu giữ và cái gì cần gạt bỏ. Vì thế, 1.400 tác phẩm đưa vào đây được lựa chọn khá kỹ càng, sắp xếp khoa học và có tính xây dựng tốt: 

- Dạy con từ thuở còn thơ

Phòng dịch hiệu quả là nhờ 5 K

- Đầu thì chỗ bạc, chỗ thưa

Áo quần xanh đỏ, vẫn chưa chịu già

Nhiều khi gây cười giải trí để bớt căng thẳng

- Chiều chiều ra ngó AT (ATM)

Trông về tài khoản ruột ê chín chiều

Hôm nay ngày đã bao nhiêu

Mà sao chưa thấy mẹ yêu gửi tiền

- Ai xui em mặc áo phông

Để cho anh thấy cái không có gì

Nhiều tác phẩm cười phê phán thói hư tật xấu trong đời thường: 

Thân em như tấm lụa đào

Quỷ tha ma bắt lại vào tay anh

Ngày nào cũng chạy loanh quanh

Tới các quán nhậu “thỉnh” anh về nhà

Không nói gần, chẳng nói xa

Lấy nhầm chồng nhậu quả là cực ghê

Nhìn chung, những tác phẩm được sưu tầm và chọn lọc in trong Văn học dân gian Việt Nam sau 1986 đều rất hiện đại, đúng thời cuộc, đúng phẩm chất văn hoá đương thời và đúng ngôn ngữ thời đại. Nhiều tác phẩm (nhất là ca dao tục ngữ) được phát triển, sáng tạo từ những tác phẩm gốc, cũ khiến bạn đọc ngỡ ngàng thích thú vì nó rất đúng với thời đại hôm nay. Ví dụ “Hồng nhan bạc tỉ”. “Ép dầu ép mỡ, ai nỡ Ép không”…

Tiến sĩ Trần Thị Trâm đã viết tới hơn 10 cuốn sách gồm Lý luận phê bình, tiểu luận, nghiên cứu… cuốn nào cũng để lại dấu ấn và có giá trị với bạn đọc. Đến cuốn Văn học dân gian Việt Nam sau 1986 này là một công trình nghiên cứu đặc biệt, độc đáo, nhiều ý nghĩa. Trước hết nó giúp làm tài liệu cho người học và nghiên cứu văn học. Tiếp nữa là giúp bạn đọc cùng các nhà nghiên cứu Văn học dân gian thấy rõ sự tồn tại và phát triển khác biệt của dòng Văn học dân gian hiện đại giai đoạn sau 1986 so với với dòng Văn học dân gian truyền thống giai đoạn từ 1945 đến 1975, thấy rõ Văn học dân gian ở giai đoạn nào cũng góp phần làm phong phú, sinh động cho văn học viết, cho báo chí và nhiều loại hình nghệ thuật khác. Với ý tưởng đúc kết lý luận từ thực tiễn, tác giả còn khẳng định vai trò, vị trí của Văn học dân gian Việt Nam hiện đại đã góp phần xây dựng nền văn hoá bản sắc dân tộc và đổi mới.

Một đóng góp đáng kể nữa là cuốn sách đã loại bỏ, ngăn chặn được những ảnh hưởng tiêu cực của một số tác phẩm thiếu tinh thần xây dựng, góp phần nâng cao chất lượng quản lý văn hoá, hình thành những định hướng thẩm mỹ đúng đắn cho xã hội. Chính vì vậy mà nó lại càng có ý nghĩa sâu sắc trong đời sống hôm nay. 

Nguyễn Thị Mai

Nguồn Văn nghệ số 10/2023