Về mặt lịch sử, Bắc Kinh và Tokyo có quan hệ rất khác nhau với Washington, một nước vốn là đối thủ còn nước kia là đồng minh thân cận. Nhưng giờ đây cả hai nước này đều đang gặp sự đối địch từ chính quyền Trump. Vì vậy, chuyến thăm chính thức Trung Quốc của Thủ tướng Abe (25-27/10/2018) được dư luận đặc biệt quan tâm. Tuy nhiên, xua tan những hiềm khích giữa hai nước lớn Đông Á này chỉ trong ba ngày có mặt của Thủ tướng Abe tại Bắc Kinh là sứ mệnh bất khả thi.

Chủ tịch Tập Cận Bình và Thủ tướng Shinzo Abe, trong lần đầu tiên gặp nhau với tư cách là hai nhà lãnh đạo của Trung Quốc và Nhật Bản vào năm 2014, đã bắt tay nhau, nhưng ánh mắt cả hai nhìn xuống với vẻ mặt tối sầm. Cả hai ông đều quyết tránh bất cứ dấu hiệu nào cho thấy rằng họ hứng thú đối với cuộc gặp diễn ra ở Bắc Kinh ngày ấy. Nhưng giờ đây, sau bốn năm, ông Abe đã nhận được sự đón tiếp nồng hậu hơn nhiều khi tới Bắc Kinh vào tuần trước (25/10) trong chuyến công du chính thức của ông đến Trung Quốc, vốn được coi là hiếm hoi trong nhiều năm qua. Sự thay đổi này phần lớn là nhờ vào Tổng thống Donald Trump. Chính sách đối ngoại phi truyền thống của chính quyền Trump về thương mại và liên minh quân sự đã khiến Tokyo cảm thấy bấp bênh về sự ủng hộ của Mỹ vốn đã là nền tảng trong quan hệ quốc tế của Nhật kể từ khi chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc.

Chủ tịch Tập Cận Bình và Thủ tướng Shinzo Abe, Ảnh Internet

Trump đẩy Trung - Nhật gần nhau hơn

Ông Trump đã liên tục kêu gọi các đồng minh Đông Á tăng chi trả cho quốc phòng của họ, úp mở về việc chấm dứt sự hiện diện quân sự của Mỹ tại khu vực trong khi thúc đẩy Nhật mua thêm nhiều vũ khí Mỹ. Còn đối với Trung Quốc, Bắc Kinh đang hứng chịu sức ép ngày càng tăng của chính quyền Trump và đang rất cần đồng minh kinh tế và ngoại giao trong khu vực. “Cả Trung Quốc và Nhật Bản đều bị Mỹ chĩa mũi dùi”, ông Koichi Nakano, giáo sư khoa học chính trị thuộc Đại học Sophia ở Tokyo nói với CNN: “Ông Tập Cận Bình muốn nói với ông Abe rằng họ cùng chung cảnh ngộ”.Thật ra, về mặt lịch sử, Bắc Kinh và Tokyo có quan hệ rất khác nhau với Washington, một nước là đối thủ còn một nước là đồng minh thân cận. Nhưng giờ đây cả hai nước đều gặp sự đối kháng từ chính quyền Trump.

Hàng tỷ đô la giá trị hàng hóa Trung Quốc đã bị chính quyền Trump áp thuế trong khi giới chức Mỹ cáo buộc Trung Quốc ăn cắp sở hữu trí tuệ của Mỹ. Những tháng gần đây, tranh chấp Mỹ-Trung đã lan từ phạm vị kinh tế đi vào lĩnh vực quân sự và chính trị, với những tuyên bố không có chứng cớ của ông Trump rằng Bắc Kinh can thiệp vào bầu cử Mỹ. Còn về phía Nhật, bất chấp nhiều cuộc gặp giữa lãnh đạo hai nước và nỗ lực có phối hợp nhằm ve vãn ông Trump, chính phủ Nhật hầu như vẫn trắng tay. “Tất cả những việc này, cùng với mối quan hệ giữa ông Abe và ông Trump, không thật sự dẫn đến cách đối xử đặc biệt nào cho Nhật, mà lại là thái độ thù địch và lỗ mãng trên vấn đề mậu dịch”, ông Nakano nói. Về ngoại giao, ông Abe đã bị cho ra rìa trong các cuộc đàm phán nổi bật giữa Bình Nhưỡng, Washington và Seoul, một sự bỉ mặt được cảm nhận rất nặng nề ở Tokyo.

Mặc dù là đồng minh thân cận, Nhật không hề được ông Trump miễn thuế nhôm và thép xuất khẩu sang Mỹ trong khi ông Trump cũng có những lời lẽ gay gắt về giao thương với Nhật. Hồi tháng 4/2018, ông Trump đã viết trên Twitter rằng “Nhật đã khiến chúng ta tổn thất về thương mại rất nhiều trong nhiều năm”. Nhật có thặng dư thương mại vào khoảng 70 tỷ đô la với Mỹ. Tuy nhiên, bất chấp sự thù địch của Mỹ đã kéo Bắc Kinh và Tokyo lại gần nhau hơn, lịch sử lâu đời và đầy xích mích giữa Trung Quốc và Nhật Bản đã khiến cho sự xích lại gần nhau giữa hai nước này không phải dễ dàng. Quan hệ song phương đã trải qua con đường gập ghềnh kể từ khi kết thúc chiến tranh thế giới thứ hai giữa những lời lên án về lịch sử chiếm đóng tàn bạo của Nhật ở Trung Quốc.

Những tiến triển hướng đến “bình thường hóa quan hệ” đã bị thất bại hồi năm 2012 khi sự thù địch âm ỉ giữa hai bên xung quanh chủ quyền một chuỗi đảo trên biển Hoa Đông đã sôi sục với các cuộc biểu tình bạo lực và đe dọa trả đũa. Tranh chấp chủ quyền đối với quần đảo Điếu Ngư/Senkaku đã dẫn đến quan hệ hai nước lạnh nhạt mà đỉnh cao là cuộc gặp lạnh lùng giữa ông Tập và ông Abe hồi năm 2014. Đồng thời, tình cảm bài Nhật xung quanh sự chiếm đóng của Nhật ở Trung Quốc một lần nữa lại trỗi dậy với việc Bắc Kinh chính trị hóa sự chiếm đóng của người Nhật trong chiến tranh trong khi những người theo chủ nghĩa dân tộc ở Tokyo lập luận rằng đất nước của họ nên lấy lại lòng tự hào dân tộc. Quá trình cải thiện quan hệ hai nước bắt đầu hồi tháng 9 năm 2017 khi ông Abe trở thành nhà lãnh đạo Nhật đầu tiên trong vòng 15 năm đến dự lễ mừng Quốc khánh Trung Quốc tại Đại sứ quán nước này ở Tokyo. Kể từ đó, ông Abe và ông Tập đã gặp nhau nhiều lần tại bên lề các thượng đỉnh quốc tế. Hai nước đều dành cho nhau những lời khen ngợi trong việc cải thiện quan hệ. Hồi tháng 5/2018, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường trở thành nhà lãnh đạo cao cấp nhất của Trung Quốc diện kiến Nhật hoàng Akihito trong gần một thập niên.

Nhật Bản cũngmuốn hợp tác với Trung Quốc tại các quốc gia thứ ba, bởi vì dự án “Con Đường Tơ Lụa” của Trung Quốc dường như đang gặp nhiều vấn đề và Tokyo muốn giảm bớt những khó khăn đó, đồng thời tận dụng thời cơ để đẩy mạnh hợp tác kinh tế, chẳng hạn như là với Thái Lan, hay sử dụng tuyến đường xe lửa nối liền Trung Quốc sang đến tận châu Âu. Khu vực kinh tế tư nhân Nhật Bản mong muốn quan hệ kinh tế với Trung Quốc được tốt đẹp hơn, với ít rủi ro về mặt chính trị. Nhật Bản và Trung Quốc cùng nghĩ rằng cải thiện bang giao sẽ có lợi cho Đông Bắc Á. Tokyo ý thức được rằng phải chú ý đến tranh chấp lãnh hải, nhưng đồng thời Nhật Bản cũng cố gắng tìm ra được những sân chơi để có thể hợp tác với Trung Quốc và chứng minh với thế giới về sự hợp tác đó.

Nhưng cả hai đều không ảo tưởng

Ngày 26/10/2018, ngày thứ hai trong chuyến công du Trung Quốc, Thủ tướng Shinzo Abe đã được đón tiếp rất trọng thể. Thủ tướng Abe và đồng nhiệm Lý Khắc Cường đã duyệt đội danh dự tại quảng trường Thiên An Môn, trước khi có cuộc hội đàm tại Đại Lễ đường Nhân dân. Ông Shinzo Abe là Thủ tướng Nhật đầu tiên công du Trung Quốc từ bảy năm nay. Thủ tướng Abe đã vui mừng đánh giá chuyến thăm Trung Quốc hiện nay là “một bước ngoặt lịch sử” trong quan hệ Nhật-Trung. Ông Abe cũng hy vọng hợp tác song phương sẽ được tăng cường trong nhiều lĩnh vực, chẳng hạn hạ tầng cơ sở, chăm sóc sức khỏe, tài chính… Trong bối cảnh căng thẳng thương mại với Mỹ gia tăng, nhân chuyến công du của thủ tướng Abe, Nhật Bản và Trung Quốc đã ký hàng loạt thỏa thuận kinh tế, trong đó có một thỏa thuận trao đổi ngoại tệ có tổng giá trị tương đương 30 tỉ đô la.

Các nhà lãnh đạo Trung-Nhật đều hiểu rõ là để quan hệ kinh tế song phương phát triển tốt hơn, quan hệ chính trị giữa đôi bên cũng phải được cải thiện. Các nhà sản xuất xe hơi của Nhật muốn quan hệ hai nước được bình thường hóa để có thể cạnh tranh với các đối thủ châu Âu và Mỹ trên thị trường khổng lồ tại Trung Quốc. Trong khi đó, Bắc Kinh hy vọng Tokyo ủng hộ Trung Quốc trong dự án thương mại đầy tham vọng mang tên “Sáng kiến Vành đai Con đường (BRI)”. Trước buổi hội đàm với Thủ tướng Lý Khắc Cường, Thủ tướng Abe đã dự lễ kỷ niệm 40 năm ngày ký Hiệp định Hòa bình và Hữu nghị Nhật-Trung. Ngoài các dự án hợp tác kinh tế, Tokyo và Bắc Kinh sẽ thảo luận về những chủ đề nóng bỏng khác như hạt nhân Bắc Triều Tiên và xung khắc trên vùng biển Hoa Đông. Theo giới quan sát, đôi bên cùng hướng đến mục tiêu thúc đẩy hợp tác kinh tế trong bối cảnh Hoa Kỳ áp đặt chính sách bảo hộ.

Mặc dầu vì lợi ích kinh tế, Nhật Bản và Trung Quốc sưởi ấm quan hệ, nhưng những xung khắc về chiến lược và phản ứng của Hoa Kỳ vẫn thách thức quan hệ Tokyo-Bắc Kinh. Tại thượng đỉnh lần này, Shinzo Abe đối thoại với Tập Cận Bình, nhưng vẫn để mắt đến phản ứng của Donald Trump từ Washington. Chính sách ngoại giao khác thường của Nhà Trắng và chủ trương bảo hộ mậu dịch của Tổng thống Trump đang góp phần giúp cải thiện quan hệ Nhật-Trung. Là một đồng minh truyền thống của Hoa Kỳ, Thủ tướng Shinzo Abe công du Trung Quốc vào lúc hai cường quốc kinh tế hàng đầu thế giới đang lao vào một cuộc chiến thương mại và Washington cùng lúc tấn công Bắc Kinh trên nhiều mặt trận. Giới quan sát cho rằng, Thủ tướng Nhật muốn tìm một thế cân bằng giữa Donald Trump với Tập Cận Bình.

Lần đầu tiên công du Trung Quốc kể từ khi trở lại cầm quyền năm 2012, Thủ tướng Nhật Bản không che giấu tham vọng lật sang trang mới sau 7 năm quan hệ nguội lạnh với Bắc Kinh, vì tranh chấp chủ quyền quần đảo Senkaku/Điếu Ngư trong vùng biển Hoa Đông. Khoảng 500 doanh nhân Nhật Bản tháp tùng ông Abe tới Bắc Kinh lần này. Có nhiều tín hiệu cho thấy đối thoại song phương giữa hai ông Shinzo Abe và Tập Cận Bình sẽ suôn sẻ, ít ra là trong vế kinh tế, thương mại. Đơn giản là vì, thứ nhất, Nhật Bản không thể lơ là với Trung Quốc, thị trường gần 1 tỷ rưỡi người tiêu dùng và cũng là đối tác thương mại và kinh tế hàng đầu của nhiều tập đoàn xứ hoa anh đào. Thứ hai, Tokyo vẫn còn choáng váng vì bị Mỹ bỏ rơi khi quyết định rút khỏi Hiệp định tự do mậu dịch xuyên Thái Bình Dương TPP.

Nhật Bảnvà Trung Quốc nay là đối tác thương mại hàng đầu của nhau, với kim ngạch buôn bán song phương 297 tỉ đô la, vượt trao đổi thương mại Nhật-Mỹ 204 tỉ đô la. Tuy nhiên, Tokyo “không hề ảo tưởng về sự thật lòng của Trung Quốc”, theo nhà nghiên cứu Giulio Pugliese, King’s College, ở Luân Đôn. Trong một hội thảo mới đây, ông đã tóm tắt quan hệ Nhật-Trung trong một câu: “Đó là sự hòa hoãn mang tính chiến thuật”. Điều cơ bản là Nhật Bản đang hết sức lo ngại trước sức mạnh đang lên của Trung Quốc, muốn thay thế vị trí lãnh đạo của Hoa Kỳ tại khu vực. Chiến lược của Nhật là tìm cách đối trọng lại sự trỗi dậy ấy. Cụ thể là tham gia vào Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), một thỏa thuận tự do mậu dịch không có Trung Quốc. Hay liên minh với các quốc gia trong vùng cùng chia sẻ nỗi quan ngại này, như Ấn Độ, Úc và một số quốc gia Đông Nam Á khác. Tokyo cũng chủ trì dự án “Ấn Thái Dương tự do và mở”(FOIP) để đối lại “Sáng kiến Vành đai Con đường”(BRI) của Bắc Kinh.Vẫn theo nhà nghiên cứu Giulio Pugliese, hiện không có cấu trúc mang tính xây dựng nào cho phép Tokyo và Bắc Kinh thiết lập được quan hệ mang tính tin cậy. Giai đoạn hòa hoãn Nhật-Trung có thể nhanh chóng khép lại, nếu căng thẳng bùng lên tại Biển Đông hay về vấn đề Đài Loan.