Trường ca “Thời tái chế” của Mai Văn Phấn do Nxb Hội Nhà văn ấn hành năm 2018. Năm 2019, Nhà sách Tao Đàn kết hợp với Nxb Hội Nhà văn đã tái bản, bổ sung bản Anh ngữ của Lê Đình Nhất - Lang & Susan Blanshard, đến nay, trường ca này đã được dịch sang 11 ngôn ngữ (Anh, Đức, Thụy Điển, Hin-đi, Nga…), trong đó xuất bản thành sách tại 6 quốc gia. Tháng 8/2020, Nxb Do-hun (Hàn Quốc) đã phát hành bản song ngữ Hàn-Việt, do Giáo sư Ahn Kyong-hwan dịch từ tiếng Việt sang tiếng Hàn. Đây là bài viết của nhà thơ Ko Hyung-ryul (Tổng biên tập tạp chí Thi học hiện đại) về cuốn sách này.

Tái chế có ý nghĩa ban đầu là công nghệ cốt lõi của khoa học hiện đại, giúp xử lý vật liệu, đồ dùng đã cũ, qua sử dụng thành năng lượng, vật liệu mới. Thế giới không thể quay lại tinh thần và vật chất trước khi tái chế. Con người bị ép phải giải tỏa, trốn thoát liên tục không có điểm dừng, và ngày càng trở nên kiểu cách với tinh thần suy đồi. Thiên nhiên và nhân loại sau ba mươi năm toàn cầu hóa đã quá già cỗi, tựa những cơ thể không còn năng lượng. Cho đến khi thế hệ chúng ta qua đi, tuyết vạn niên sẽ tan chảy, tất cả những con gấu Bắc Cực sẽ chết. Một loại virus vô hình không mùi, không màu đầu thế kỷ này đang làm chững lại hệ thống toàn cầu hóa và quỹ đạo mà nền văn minh đã đạt được, khiến nhân loại nếm phải trái đắng. Trí tuệ và đạo đức của nền văn minh mà nhân loại tích lũy được đã chạm đến giới hạn.

Trường ca Thời tái chế của Mai Văn Phấn mang gốc rễ của ngôn ngữ chạm vào nỗi sợ hãi và bóng tối mà chiến tranh Việt Nam mang lại. Nó ghi lại nỗi đau không thể giải thích và chữa trị trong không gian tự do của tâm trí, nơi lưu đầy ký ức cùng khát vọng đi kèm. Trong một xã hội dẫn đến sự cạnh tranh không giới hạn, vấn đề bất bình đẳng, cơ hội, bỏ mặc, cô lập, đoạn tuyệt có tính đào thải trở nên nghiêm trọng hơn; đề tài về nỗi buồn và cái chết đậm tính sử thi bị bỏ lại trong kho thời gian bị lãng quên hoặc trở thành những thứ bỏ đi.

Trong thời đại tái chế không thể biết trước, chúng ta được nhập vào và cố gắng hát lên khúc nhạc đó một cách muộn màng, tìm kiếm kỹ thuật và ngôn ngữ phê phán, từ đó đánh mất bản ngã hoặc đổi mới một lần nữa. Dù bất kể trường hợp nào cũng không thể tránh khỏi việc khơi dậy những giằng xé, bi ai, nỗi buồn, nhưng tất cả chúng ta đều quen với việc tin tưởng vào bản ngã xa lạ và tiếp tục sống.

Nhà thơ không thể nào quên được hình bóng của cái chết mà cuộc chiến tranh tàn khốc đã hằn sâu trong tâm khảm, quên đi quê hương của mình từng trở thành đống đổ nát. Việc dừng tình huống nào đó lại không phải là xóa bỏ mọi vấn đề, mà là kết thúc để tạo ra nội lực mới. Tại trường ca này, nhà thơ muốn nén giấc mơ lại thành hạt giống, nhân rộng và ghi nhớ chúng.

Mười năm trước, khi tổ chức “Lễ hội Văn học Nhà thơ Hàn Quốc-châu Á (Korea-ASEAN Poets Literature Festival)” tại Seoul và Sokcho, tôi đã mời Mai Văn Phấn tham dự, giới thiệu với ông về dãy núi Seorak và đường ranh giới quân sự giữa Triều Tiên và Hàn Quốc. Nhân duyên đó đã cho ra đời tập thơ in chung của tôi với ông vào năm 2018, mang tên Sinh đôi trong đại dương¹.

Mùa thu năm 2019, Mai Văn Phấn đã đến xứ Kim Chi theo lời mời của Viện Dịch thuật Văn học Hàn Quốc, và đọc Chương II Thẫm đỏ trích trong trường ca Thời tái chế tại trung tâm Văn hóa thủ đô Seoul. Tuy được nghe ông từng viết một bài thơ dài, nhưng lúc ấy tôi mới biết rằng bài thơ mình đã nghe là một phần của trường ca đó. Không lâu sau khi ông trở về nước, trường ca song ngữ Việt - Anh Thời tái chế xuất bản tại Việt Nam đã đến tay tôi. Trường ca này đã khơi dậy cho tôi câu chuyện huyền thoại tinh thần của một nhà thơ sống ở vùng châu thổ phía Bắc Việt Nam. Tác phẩm mang lại ấn tượng giống như ông đang đứng một mình dưới chân dòng thác lớn, nơi sự mất mát, hối hận, lãng quên và ký ức đan xen. Nó tựa như những chú chim cất tiếng hót vào ban mai bởi bất ngờ ánh mặt trời bỗng dưng hiện lên từ phía cánh rừng. Toàn bộ trường ca này phải chăng là tiếng khóc xanh thẳm, là nỗi đau và giấc mơ của ông. Kỳ lạ thay, âm thanh ấy không lan rộng mà quy tụ vào tâm can, làm tăng thêm nỗi bất an và nỗi buồn mới khi bước trên con đường không thể lường trước. Ngôn ngữ của ông bén nhậy như đôi cánh, mềm mại và trong suốt như nước, tự do như mặt hồ rộng có ngọn gió thổi qua thật nhẹ nhàng. Tập thơ tựa một câu chuyện của chàng trai trẻ đến gần tôi, lặng lẽ trút bầu tâm sự về nỗi đau và giấc mơ của cuộc đời chàng.

Từ Chương I Điểm nhìn đến phần kết thúc, tính trừu tượng và cụ thể của ngôn ngữ được kết hợp đầy kịch tính. Những cuộc đối thoại đẹp đẽ của trường ca này vẫn sẽ được ghi nhớ và lưu lại vào ngày mai, chúng trở thành tấm gương cho những người bước trên con đường đi tìm lại niềm đam mê hiện tại. Tuy nhiên, xã hội hay thời của ông chỉ sợ hãi sự kiểm soát, mệt mỏi, và rập khuôn của ý thức. Vì vậy, trong Chương II Thẫm đỏ ông đã nói rằng “Ký ức đã đến, chiếm lại không gian dĩ vãng”. Việc nhớ lại ký ức này trở thành tọa độ, thành niềm an ủi như ngọn hải đăng trong sóng lớn.

Trong Chương 3 Sân khấu, Cảnh 1 mở cánh cửa vào khoảng thời gian khác: “Vẫn cơn mơ ấy”, sau đó Cảnh 3 công bố sân khấu bí mật của nhà thơ: “Tưởng đơn giản vậy thôi…/, ngay lúc ấy nhiều khán giả đã bật khóc. Họ thương những con cá chưa kịp lớn đã cắn câu, con chim vừa ra ràng đã sa lưới”. Câu thơ này đạt đến cao trào đỉnh điểm của tập thơ. Câu thơ của sự tuyệt vọng này còn sáng sủa hơn niềm hy vọng đen tối, là chi tiết sáng chói phản chiếu tâm trạng tinh tế. 

Nghĩa rộng mà trường ca của Mai Văn Phấn theo đuổi được cảm nhận một cách tích cực, cố gắng làm cho đóa hoa của ngôn ngữ khác nở rộ. Mong manh, nhưng đầy tận tụy. Phần “Đối thoại” của khát vọng được đặt trong mối quan hệ đối nghịch với việc tái chế. Tại đây, thơ của ông chiếu sáng ánh đèn của ngôn ngữ trong bóng tối, trân trọng những cá tính, những lựa chọn của mọi sinh mệnh và định hướng chúng. Độc giả sẽ nhìn vào ánh sáng biểu tượng gìn giữ những điều thuộc về bản chất, từ đó trở nên đồng cảm. Tuy nhiên, “trân trọng mọi sự lựa chọn”, “mỗi giọt nước đều có quyền cất tiếng” chưa bao giờ có thực, dù vậy nó vẫn tồn tại ở thời điểm này trong ngôn ngữ thơ.

Tinh thần thơ Mai Văn Phấn đã đánh thức mọi cảm giác và cho thấy sự hồi sinh nhanh chóng. Ông nói rằng cần phải học cách “đọc một câu cho tròn vành rõ chữ, biết viết hoa tên Tổ quốc, tên mình”. Ông tư duy, tìm hiểu và cảm nhận sắc bén, như đi xuyên qua thời điểm hiện tại của Việt Nam. Có lẽ ông là một nhà thơ đã từng đến được với tương lai.

Trường ca mở ra cánh cửa lớn xoay chuyển và hướng đến kết thúc tác phẩm. Hoặc là ông sẽ dừng lại ở trào phúng với ẩn dụ khép kín, hoặc là ông sẽ hướng đến châm biếm trong sự tuyệt vọng. Tuy nhiên, đây là vấn đề của thời gian và sự việc, không phải là vấn đề của người trong cuộc. “Con tò vò trong ấy vừa bất chợt hiện trên các giao diện màn hình, mở cánh cửa vào kho trí nhớ, có thể đọc được nhiều tài liệu quý hiếm chưa được giải mã. Con tò vò bây giờ là đầu mối, tử huyệt, là chìa khóa vạn năng”. Chúng đã chiếm được quyền thống trị của mọi tâm hồn và lương tâm con người.

Nhà thơ để lại đây niềm hy vọng nhưng không phải chỉ nói đến con người. Thứ đã giải quyết vấn đề của thế giới chính là con tò vò! Từ đó xảy ra sự hỗn loạn trong chốc lát, tựa như bắt đầu sự phun trào và nổ tung của nền văn minh. “Những vong linh nhọ nhem vừa khó nhọc chui qua ống khói đài hóa thân hoàn vũ, lò sát sinh, những nhà máy xử lý rác thải. Họ mang theo cả lý tưởng dở dang, mơ ước dở dang. Gặp cơn mưa đầu mùa đổ xuống. Những vong linh lao xao hòa vào từng giọt nước trong lành tưới lên đất mẹ”. Tuy nhiên, họ chỉ là những vong linh mà thôi. “Một sớm mai gặp con cá bơi ngược dòng, một vì sao chờ đợi ban mai không nhắm mắt”. Đó là giấc mơ còn dang dở mà ông vẫn còn giữ lại thời còn đi học. Nếu giấc mơ trở thành hiện thực thì bất cứ khi nào sự mệt mỏi trong cuộc sống thường nhật cũng sẽ tìm đến, chế độ lười biếng sẽ chiếm lĩnh tất cả và ngôn ngữ của linh hồn sẽ bắt đầu suy đồi.

Quả nhiên chỉ khi nó đến, chỉ khi nó đi qua bên trong chúng ta thì chúng ta mới đón nhận được sự tuyệt vọng và hy vọng mới. Tuy nhiên, từ “tái chế” ở đây là ngôn ngữ của nỗi sợ hãi và là kỹ thuật của sự quên lãng.

Những sự vật đã qua tái chế là những sự vật hoàn toàn khác. Chúng ta đã không còn là chúng ta nữa. Không thể thực hiện chủ thể hóa trong bất kỳ cấu trúc tư tưởng hay thể chế văn minh nào. Thời đại chỉ để chúng ta lại trong lịch sử và trôi qua luôn. Bản thân chúng ta, những người bị bỏ rơi và còn tồn tại chính là một chủ đề.

Ở đây có thể thấy những giọt sương và ngọn cỏ. Trường ca của ông nêu lên kết cục của việc cứu rỗi sinh thái trên thế giới, đối phó với những hoang tưởng, khao khát niềm vĩnh cửu và tái chế vật chất vĩnh viễn.

Ngôn ngữ cuối cùng đánh thức linh hồn tôi là âm thanh của “cơn mưa đầu mùa”. Lời chữa trị còn lưu lại trong tôi không phải là con tò vò của nền văn minh xuất hiện trên màn hình, mà là tấm lòng của những giọt mưa. Tôi muốn cùng Mai Văn Phấn ngắm nhìn mưa rơi qua tổ con tò vò từ căn phòng ở tạm không có cửa sổ tại vịnh Hạ Long đến trung tâm thành phố Hồ Chí Minh.

Seoul, 20/7/2020

Phương Anh dịch từ tiếng Hàn

______

1. Tập thơ 대양의 쌍둥이  (Sinh đôi trong đại dương). Thơ tiếng Hàn của Ko Hyung-Ryul và Mai Văn Phấn do Bae Yang Soo dịch từ Việt sang Hàn ngữ. Nhà xuất bản 시와 표현 (Poetry & Expression) của Hàn Quốc, 2018 - ND.

Nguồn Văn nghệ số 37/2020