Hơn hai ngàn khán giả gồm phần lớn là sinh viên các trường nghệ thuật của thủ đô đều nhất loạt đứng lên vỗ tay khi ánh đèn khán phòng buổi công chiếu giới thiệu bộ phim Người vợ bật sáng. Rồi từ một chỗ ở giữa phòng chiếu tiếng hát bỗng khe khẽ cất lên và nhanh chóng biến thành tiếng đồng thanh lời ca khúc trong phim: Đã một thời, chúng ta trẻ tươi đến thế/ Đã một thời, chúng ta yêu nhau sáng trong đến thế/ Đã một thời anh và em, chúng ta tự tin đến thế?

Tiếng hát chỉ dừng khi ông chủ tịch hội đồng nghệ thuật của hội Điện ảnh tháp tùng một cụ ông, tóc trắng như cước dáng đi đã hơi còng nhưng đôi mắt vẫn còn rất sáng, đặc biệt nụ cười thì luôn tủm tỉm nét dí dủm và một cụ bà cũng đã tuổi tác nhưng dáng còn thon gọn nhanh nhẹn đi ra. Đó là đạo diễn Evghenhi Mikhailovits Gabrilov, tác giả kiêm đạo diễn bộ phim vừa công chiếu và phu nhân của cụ, bà Natalia Gabrilovna. Tiếng vỗ tay lại vang tiếp cùng nhiều tiếng reo hô: “ Ura, Gabrilov; Gabrillov, ura! - Ura! Ura! Ura!..” .  Ông chủ tịch hội đồng nghệ thuật mời hai cụ lại chỗ chiếc ghế đôi vách tựa, sau chiếc bàn nhỏ có bày hoa mà những người phục vụ khán phòng vừa sắp xếp xong.

Tiếng vỗ tay, tiếng reo hô: “Ura” chỉ dừng hẳn khi âm thanh một đoạn nhạc phim trữ tình sâu lắng trích từ phim Người vợ réo rắt vang vọng cùng với nhiều người trẻ tuổi ào lên sân khấu tặng đạo diễn những bó hoa tươi. Cụ ông Gabrilov đón bó hoa đầu tiên đưa bằng hai tay như dâng cho cụ bà và cảm động nói: “Natasa! Tặng em yêu quí nhất đời anh!”. Không gian trầm lắng trở lại nhường cho giai điệu nhạc trữ tình trích từ phim còn chưa dứt.

Chương trình sau đó là một seminar (hội thảo) truyền trực tiếp, dạng hỏi đáp xung quanh bộ phim Người vợ được bắt đầu. Các câu hỏi dành cho đạo diễn Gabrilov xoáy quanh các chủ đề, phim có mang tính tự truyện không? Bà nhà có phải là nhân vật người vợ trong phim không? Tại sao ở tuổi tám mươi hai mà nhà đạo diễn còn có thể dàn dựng được một bộ phim về tình yêu đắm say và trẻ tươi đến thế? Đạo diễn Gabirilov cười hồn nhiên hỏi một câu kiểu pha trò: “Hồi những năm một chín hai mươi, chúng tôi cũng trẻ tươi như các bạn ngồi đây, đúng không ạ?”.Tiếng cười đồng cảm cùng tiếng vỗ tay lại vang lên. Đạo diễn Gabrilov đứng dậy, ông nhẹ nhàng đỡ bà vợ cùng đứng lên như giành cho bà  sự ngưỡng mộ ấy.

Tiếp theo với giọng sôi nổi và trẻ hơn tuổi tác, đạo diễn Gabrilov bắt đầu trả lời các câu hỏi: “Các bạn trẻ yêu quí, vừa nãy chúng ta cùng nhau hát một đoạn ca khúc trong phim. Đúng là, hôm nay khi nghe lại những ca từ: Đã một thời, chúng ta đã trẻ tươi đến thế! Đã một thời, chúng ta đã yêu nhau trắng trong đến thế! Đã một thời, anh và em, chúng ta tự tin đến thế! , tôi như thấy mình vẫn đang còn trẻ trung đến thế! Nói vậy để các bạn biết, vào thập niên một chín hai mươi, chúng tôi cũng rất trẻ tươi, sôi nổi và dấn bước. Ngày đó, tôi là anh lính trận vừa kết thúc cuộc nội chiến với quân “Trắng” về làm phóng viên thường trú của báo Kinh tế nông nghiệp tại vùng vựa lúa sông Đông. Ngày ấy, tôi đã viết một bài phóng sự nhiều tính houmur phản ánh một hiện thực, đó là nhân vật bí thư đoàn thanh niên Komsomol cấp huyện chỉ huy thanh niên đắp một con đập lớn chặn  nhánh  chính đổ vào sông Volga với mục đích chủ động nguồn nước cho nông nghiệp trong vùng. Kết quả là huyện của anh ta năm nào cũng bị lụt lội mất mùa. Mười năm sau khi trở thành  chủ tịch Xô viết huyện, nhân vật này đã cho phá con đập, để nhánh sông đó chảy tự nhiên như nó vốn có và ông tân chủ tịch đã giải thoát được tình trạng úng lụt mất mùa triền mien của quê ông. Bài bút ký gây tiếng vang lớn nhưng gặp lúc chính sách kinh tế mới (NEP) bị đình lại, nền kinh tế nông nghiệp tập trung hóa được thống nhất chỉ huy nghiêm ngặt theo hệ thống nông trang tập thể toàn diện. Lãnh đạo khu, nơi tôi thường trú đã trục xuất tôi về Moscva với mấy thứ tội danh, gây cản trở, gieo rắc hoài nghi cho công cuộc xây dựng nông trang tập thể. Ở tòa báo không ai có thể bênh vực cho tôi và tôi bị buộc thôi việc.

          Phải về vườn lúc mới hai sáu tuổi, không có việc làm, phải sống khẩu phần vào suất lương và tem phiếu của vợ nên tôi đã mấy mươi lần trốn đi Sibir, vùng Viễn Đông chặt gỗ; đến vùng Murmansk, cận Bắc Cực đánh cá, khai thác dầu... nhưng khi phát hiện ra tôi từng là một phóng viên đã bị tước quyền viết lách thì họ đuổi thẳng. Cuộc sống vật chất vô cùng khó khăn và gánh nặng mặc cảm bị loại bỏ luôn đè nặng lên tâm trí tôi nên nhiều lúc thấy mình  không cần, không đáng sống thêm trên cõi đời này nữa. Nhưng Natalia của tôi luôn một mực khuyên giải: “Đừng nản, phải sống để đợi bình minh  chứ! Gienhia !” (Gienhia là tên gọi thân mật của Evghenhi)

          Natalia là một nghệ sĩ piano nổi danh khi còn là sinh viên học viện Âm nhac thủ đô, ra trường cô được nhận ngay về làm việc ở nhà hát lớn Moskva. Một lần có vị lãnh đạo quan trọng của cơ quan chủ quản về văn hóa nghệ thuật Liên bang đến thăm và duyệt một chương trình âm nhạc khánh tiết mừng đại lễ. Tiết mục của cô được đặc biệt khen ngợi nên vị lãnh đạo nọ đã chụp ảnh chung với Natalia cùng một số nghệ sĩ biểu diễn xuất sắc. Vị lãnh đạo tỏ ra thân thiết thăm hỏi cuộc sống của các nghệ sĩ. Nhân đó, Natalia khẩn cầu ông tạo cho chồng mình một việc làm. Cô tự tin nói: "Anh ấy là một cựu chiến binh, là một nhà báo có tài, nếu cứ bị loại bỏ mãi sợ anh ấy hỏng mất". Vị lãnh đạo này đã có nghe qua vụ Gabrilov và cái chuyện cái đập nước bị phá ở Sông Đông nên yêu cầu Natalia kể lại toàn bộ hoàn cảnh lệch lạc của tôi. Nghe rồi, ông cho trợ lý đến gặp tôi, người trợ lý ra đề cho tôi viết một bài báo năm trăm chữ về bộ phim Đất của đạo diễn Alexandr Dovzhenko đang rất nổi tiếng trước sự giám sát của ông ta. Cứ tưởng viết để trình lãnh đạo kiểm tra nội bộ về tay nghề, về quan điểm chính trị…, ai ngờ bài báo được đưa đăng trên tờ Sự thật thanh niên. Có bửu bối này và cũng còn cả công sức tác động của Natalia nên tôi được gọi đến làm hợp đồng thử việc tại xưởng phim Thời sự - Tài liệu trung ương với chức danh phụ dựng phim. Hoàn toàn trái nghề vì phụ dựng phim là chân sai vặt của người dựng phim chính. Nhưng không sao, có việc là sống rồi, là được công nhận có sinh mệnh chính trị rồi. Hàng ngày tôi phải đến xưởng phim sớm hơn mọi người trước nửa giờ để lo việc bật điện, lau chùi máy móc, chuẩn bị nước nôi, khuân vác nguyên vật liệu…, sao cho, khi đạo diễn và nhà dựng phim chính đến phòng dựng là có thể bắt đầu vào việc được ngay; buổi trưa xuống nhà ăn lĩnh suất về, sắp xếp bữa cho hai VIP, sau đó rửa bát dĩa và mang trả dụng cụ cho nhà ăn; buổi chiều và đêm thì tiếp tục công việc sai vặt. Khi kết thúc giờ làm việc của đạo diễn và nhà dựng phim, tôi phải ở lại thu dọn phòng ốc gọn gàng, gom các mẩu phim, đoạn phim bị loại, đưa đến bộ phận lưu trữ, hoặc mang đổ ra bãi rác, hủy.

          Công việc có thể gọi là điếu đóm dọn bãi của một người phụ dựng phim khá vất vả nhưng tôi thấy thú vị. Đôi khi, Natalia sợ cảnh tôi thất thế buồn phiền nên dịu dàng nói lời động viên, an ủi. Phụ dựng phim là tôi chỉ cười cười nói vui với người vợ trẻ: “Có việc làm là quí rồi Natasa ơi, em cứ yên tâm! Anh đang triển vọng lắm mà!”.

          Cứ thế rồi cũng trôi qua gần hai năm, tôi nhớ, có một hôm, đó là dịp xưởng phim Thời sự  - Tài liệu kỷ niệm 15 năm ngày thành lập và đón nhận huân chương Lao động cờ đỏ. Buổi lễ khá long trọng, có ông bộ trưởng Văn hóa thay mặt Nhà nước đến trao huân chương. Khi thấy ông giám đốc xưởng đưa các VIP vào phòng khách chính của xưởng phim để dùng trà, tôi liền bám theo nhân viên lễ tân. Ông giám đốc giật mình nhìn thấy một gã phụ dựng phim ất ơ xuất hiện ở nơi tôn nghiêm nhất của xưởng, liền cau mặt hỏi nhỏ: “Gienhia, sao cậu dám vào đây lúc này?”. Tôi lấy hết sự bình tĩnh đáp: “Thưa đồng chí giám đốc, tôi có một khẩn cầu đến đồng chí bộ trưởng ạ”. Ông giám đốc tái mặt, hạ giọng nói nhỏ hơn nhưng ánh mắt thì đầy cảnh cáo: “Hôm nay bộ trưởng có rất nhiều việc cần kíp, không có thời gian gặp cậu đâu, tôi sẽ báo cáo lại để bộ trưởng cho ý kiến!”. Tôi năn nỉ: “Dạ, xin thưa, chỉ có thể lúc này thôi ạ”. Giám đốc xưởng phim chưa kịp nói tiếp thì ông bộ trưởng đã tươi cười đi đến hỏi: “Chàng trai trẻ! Đồng chí đang có việc gì muốn khẩn cầu giải quyết phải không?”. Tôi mừng quýnh lên, nói một hơi cho hết cái ý nguyện đã bị dồn nén căng như quả bóng sắp vỡ: “Thưa đồng chí bộ trưởng kính mến, thợ phụ dựng phim, nguyên cựu chiến binh Hồng quân, cựu phóng viên thường trú báo Kinh tế nông nghiệp tại sông Đông, Evghenhi Mikhailovits Gabrilov chỉ xin đồng chí ba mươi phút thì giờ vàng ngọc để xem hộ một bộ phim tài liệu mới thôi ạ”. Bộ trưởng vui vẻ nói: “Tốt quá, đến xưởng phim trao huân chương mà lại được xem phim mới thì nhất cử lưỡng tiện rồi. Tôi cảm ơn đồng chí trẻ tuổi Gabrilov và  nhận lời đồng chí”. Ông giám đốc càng tái mặt hơn, lo lắng đến hụt hơi báo cáo với ông bộ trưởng: “Kính thưa đồng chí bộ trưởng, cậu này chỉ là phụ dựng phim hợp đồng, chứ không phải đạo diễn, cậu ấy không thể có phim. Bộ trưởng cho chúng tôi kiểm tra trước rồi xin kính báo cáo lại với đồng chí …”. Ông bộ trưởng nhẹ nhàng ngắt lời giám đốc: “Nhìn chàng trai này tôi có niềm tin đấy. Tôi đã nhận lời rồi, thế nên sau phần lễ kỷ niệm và trao huân chương, chúng ta mời các đại biểu ai có thời giờ thì ở lại cùng xem phim”.

          Trong suốt diễn trình buổi lễ kỷ niệm, tình thế ông giám đốc xưởng phim như người ngồi trên chảo lửa. Ông không hiểu cậu phụ dựng phim Gabrilov mà ông hay nhầm tên đã làm phim gì? Ai cung cấp phim nhựa và phương tiện máy móc cho cậu ta làm? Ai duyệt kịch bản và kinh phí? Thế rồi phần lễ kỷ niệm 15 năm ngày thành lập và đón nhận huân chương cũng diễn ra êm đẹp. Theo yêu cầu của ông bộ trưởng, chương trình chiếu phim mới được thực hiện ngay sau đó.

          Đèn trong khán phòng tắt. Tiếng âm nhạc dồn dập cùng với hình ảnh tài liệu chiến trận làm nền cho tựa đề phim “ Những dấu chân gây dựng” . Thời lượng phim diễn ra trên màn ảnh đúng 30 phút, với các cảnh chiến sĩ Hồng quân chiến đấu chống bạch vệ và phỉ ở vùng sông Đông, vùng ngoại Cavkaz... Xuyên suốt toàn bộ chủ đề của phim là các cuộc hành quân gây dựng lòng tin trong dân chúng đối với chính quyền mới sau Cách mạng Tháng Mười của những người lính Hồng quân. Lời bình tha thiết, thỉnh thoảng có xen những lời dân ca của  vùng đất sông Đông và do một giọng nam trầm thể hiện khá truyền cảm.

Bộ phim được chiếu xong, đèn khán phòng bật sáng. Ông bộ trưởng Văn hóa đứng ngay dậy nhìn ông giám đốc, dân dã đưa một ngón tay cái lên biểu hiện sự thú vị. Rồi ông vẫy tôi đến, thân thiện vỗ vai nói lời khen: “Tốt! Rất tốt! Cậu là chàng trai cừ khôi. Phim này cậu làm trong bao lâu?”. Tôi đáp: “Thưa đồng chí bộ trưởng! Dạ, cũng lâu, độ gần một năm rưỡi ạ”. Bộ trưởng hỏi tiếp: “Xưởng phim cấp cho cậu bao nhiêu ngàn rúp?”. Tôi lúng túng không nói nên lời. Ông bộ trưởng ông quay sang hỏi ông giám đốc xưởng phim: “Có đến mười ngàn không?”.

Ông giám đốc bất giác đưa tay gãi tai nói: “Báo cáo, báo cáo...”. Tôi vội gỡ bí cho thủ trưởng của mình: “Dạ … thưa đồng chí bộ trưởng, phim này  tôi … tự làm ạ”. Bộ trưởng: “Biết là cậu tự làm rồi nhưng kinh phí hết bao nhiêu?”. Tôi nhìn nhanh sang giám đốc, mặt ông ta tái nhợt hệt như lúc thấy tôi xuất hiện ở phòng khách để xin khẩn cầu bộ trưởng nên vội bật mí: “Dạ, báo cáo bộ trưởng, đúng là phim tôi tự làm và không mất một đồng kinh phí nào cả ạ. Dạ, với chức trách là phụ dựng phim, hàng ngày tôi phải mang rất nhiều đoạn phim thừa, phim loại đi vứt. Vâng, cứ mỗi lần như thế tôi thấy có những thước phim còn tốt, có đoạn dài đến mười mét. Tôi nẩy ra ý định thử gom góp, lựa chọn từ chỗ phim tư liệu phế thải này rồi dựng theo một chủ đề. Vâng…, gần một năm rưỡi, cứ sau mỗi buổi làm việc của đạo diễn và nhà dựng phim, tôi ở lại, bí mật thực hiện ý đồ của mình. Chọn lựa, cắt dán rồi tự viết lời bình rồi tự thể hiện lời bình. Vâng, nay đã có được bộ phim như bộ trưởng vừa xem...”. Nghe đến đó, ông bộ trưởng ôm lấy hai vai tôi, gọi tôi bằng “đồng chí đạo diễn Evgheni Miakhailovits” và khen: “Cừ khôi! Cừ khôi! Tôi hy vọng nhiều ở đồng chí. Evghenhi Mikhailovits này, đồng chí hãy cố gắng để thành công nhiều hơn nữa nhé”. Trước khi rời, ông bộ trưởng đã chỉ đạo trực tiếp cho giám đốc xưởng phim Thời sự -Tài liệu khẩn trương tiến hành các bước thẩm định bộ phim theo quy trình phê duyệt để phổ biến rộng rãi, đồng thời ông cũng không quên dặn phải trả thù lao hợp lý cho tôi.

    Sau buổi chiếu phim hi hữu ấy, tôi được vào biên chế chính thức và chuyển về phòng Đạo diễn. Ông giám đốc trực tiếp giao cho tôi làm một số phim phóng sự, tài liệu từ nguồn tư liệu chiến trường nhiều như núi của xưởng phim với tư cách là tác giả, đạo diễn chính của phim tài liệu - tư liệu…

Đạo diễn Gabrilov dừng lời và thân thiết nhìn bà Natalia Gabrilova như rất đỗi biết ơn rồi ông quay hướng cử tọa, những người đang nín lặng để chờ nghe câu chuyện. Đạo diễn trở nên xúc động hỏi: “Các bạn trẻ thân yêu, chúng tôi đã có một thời trẻ tươi và yêu nhau, nâng đỡ nhau như thế đó! Các bạn thấy cũng được đấy chứ?”.

Tiếng vỗ tay.

Có một cụ già đứng lên từ hàng ghế đầu. Mọi người nhận ra đó là giáo sư Mikhail Sergeyevits Leonchev, người đang là chủ nhiệm bộ môn văn học của trường Điện ảnh Liên bang. Cụ cầm một bông hồng đỏ thắm đi lên sân khấu trong sự chú ý và hồi hộp của cử tọa. Vị giáo sư này tặng bông hồng cho bà Natalia Gabrilovna và gọi bà bằng cái tên thân mật: “Natasa, tặng ân nhân của chúng tôi! - giáo sư nhắc lại, vâng, xin tặng ân nhân của chúng tôi!”. Rồi ông hướng micro về phía khán phòng, tay hơi run run và lặng đi đến mấy giây. Cuối cùng thì vẫn trong tâm thế chưa hết xúc động, giáo sư nói: “Các bạn trẻ, trong không gian nghệ thuật và liên tài hôm nay, từng là đồng đội của Gienhia và Natasa tôi muốn kể một câu chuyện đã xảy ra ở một quân y viện tiền phương. Các bạn biết đấy buổi đầu cuộc của chiến tranh Vệ quốc vĩ đại, quân ta gặp rất nhiều khó khăn, rút lui và thương vong nhiều lắm. Tôi là phóng viên chiến trường ở mặt trận phía tây Belorussia và  bị thương rất nặng, phải nằm lại một viện quân y dã chiến. Rồi có một lần đang trong cơn mê man, tôi chợt tỉnh vì nghe tiếng đàn accordeon giai điệu ca khúc quen thuộc Bản tình ca của những người yêu. Tôi lờ mờ nhận ra người kéo đàn một nữ Hồng quân trong binh phục văn công. Chà cô mới đẹp làm sao, chơi đàn gió mới hay làm sao! Tôi quên hết mọi đau đớn gượng ngồi lên để trông cho thật rõ người văn công tài sắc đó. Tiếng nhạc như thấm rót vào tâm hồn những người lính đang bị vết thương hành hạ. Cũng giống như tôi, nhiều cái đậu ngọ nguậy, nhiều bàn tay tự chống mình lên. Bỗng nghe một tiếng kêu như thét: “Natasa! Natalia Gabrilovna, là em phải không? “Em đây, anh Gienhia, Natasa của anh đây!” Người văn công tay vẫn chơi đàn bổ đến chỗ một thương binh bị băng kín đầu và mặt. Cô ngồi xuống giường của anh, ghé sát vào anh và kéo đàn hết bài nhạc. Các bạn trẻ, ở chiến trường đã có những tình huống bất ngờ đáng nhớ như thế đó. Giáo sư nhìn về phía đạo diễn Gabrilov hỏi - Giênhia, trong một bộ phim sắp làm nào đó, cậu phải đưa tình tiết này vào nhé!”. Bà Natalia Gabrilovna khẽ mỉm cười nói với giáo sư Leonchev: “Đã có rồi, có rồi Misa!” (Misa tên gọi thân mật của Mikhail). Giáo sư M. Leonchev hơi sững ra như một động thái hồi cố về một ẩn ý nghệ thuật nào đó và rồi ông gật gật đầu toại nguyện. Bà Natalia nói với ông chủ tịch hội đồng nghệ thuật: “Anh cho phép tôi biểu diễn chút chút được không?”. Ông chủ tịch phấn chấn mời: “Thưa chị, rất hân hạnh ạ!”, và ông đưa tay ra hiệu về phía cánh gà. Liền đó hai chàng trai lực lưỡng đẩy ra một chiếc piano. Bà Natalia khoan thai đi đến, bà cúi chào cử tọa và giới thiệu bà sẽ thể hiện phần nhạc không lời trong phim Bản tình ca của những người yêu trên đàn piano. Đôi bàn tay bà lướt như múa lên phím đàn. Tiếng nhạc vang lên, cử tọa vỗ tay tán thưởng vì họ được thẩm thụ trực tiếp thứ giai điệu tươi nguyên mà đạo diễn Gabrilov đã đưa vào bộ phim vừa mới chiếu xong.

Tiếp đó cả khán phòng lặng phắc để cho giai điệu của âm nhạc Bản tình ca của những người yêu vang lên như bất tận.

Hai người đàn ông tuổi trọng, một đạo diễn danh tiếng, một giáo sư văn học danh tiếng cùng lúc rút khăn, chấm những giọt nước mắt.

Nguồn Văn nghệ số 48/2018