Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn (1939-2001) chỉ sống được 62 năm trên cuộc đời, mà di sản của ông đồng hành và réo gọi nhiều thế hệ người Việt Nam.

Trịnh Công Sơn sinh ra và lớn lên ở Huế, học cao đẳng ở Quy Nhơn, làm giáo viên ở Bảo Lộc, rồi gắn bó với TP. Hồ Chí Minh cho đến khi trút hơi thở cuối cùng. Với hành trang được trải nghiệm trên nhiều vùng đất khác nhau, Trịnh Công Sơn có những cảm nhận về con người, về cảnh vật khá phong phú. Thử nhìn theo chiều dài con đường sáng tác của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, cũng không khó khăn gì để nhận ra sự vận động của nhịp điệu làng quê Việt Nam.

Văn Cao và Trịnh Công Sơn, cuộc gặp năm 1993 tại nhà của Trịnh ở TP.HCM. Ảnh: Dương Minh Long

Ý thức cội nguồn giúp Trịnh Công Sơn tìm thấy cảm hứng với từng sắc thái nông thôn. Trong ca khúc Chỉ có ta trong một đời, ông tự họa “Đời vẽ tôi tên mục đồng/ Rồi vẽ thêm con ngựa hồng/ Từ đó lên đường phiêu linh”. Và bàn chân đi đến đâu thì trái tim ông rung lên chốn ấy. Sau giai đoạn đầu tiên tập trung viết các ca khúc tình yêu đôi lứa, từ năm 1965 thì Trịnh Công Sơn phát hiện “Người con gái Việt Nam da vàng/ Yêu quê hương như yêu đồng lúa chín” và chuyển sang khai thác chất liệu làng quê. Ca khúc Chờ nhìn quê hương sáng chói viết năm 1967, bày tỏ sự sốt ruột: “Chờ đêm không cấm/ Chờ sáng thênh thang/ Chờ lúa thơm lên dưới những bàn tay dân mình”.

Niềm run rẩy “Dòng sông không bão tố/ Trôi một lời tiễn đưa” giúp Trịnh Công Sơn thấu hiểu nỗi đau làng quê thời chiến tranh. Năm 1967, ông có ba ca khúc xao xác, trong Ngụ ngôn của mùa đông là câu chuyện “Một ngày mùa đông/ Một người Việt Nam/ Đi lên đồi non/ Nhớ về cội nguồn/ Nhớ về đoạn đường/ Từ đó ra đi/ Nhớ về đồng bằng/ Loài chim muông hót/ Nhớ rừng mịt mùng/ Nòi gióng của Tiên”, trong Đi tìm quê hương là sự giục giã “Người nô lệ da vàng bước đi, bước đi, đi về ruộng nương/ Người nô lệ da vàng bước đi, bước đi, đi về đồi hoang/ Đi nói với anh em/ Đòi cho quê hương thanh bình/ Dựng xây tương lai Tiên Rồng/ Đi cho thấy quê hương”, còn trong Hãy cố như là lời cầu mong “Ruộng đất ơi, hãy cố chờ cùng bãi sắn nương khoai/ Ngày mai đây con sẽ về, dù thân xác thiệt thòi”.

Năm 1968, làng quê Việt Nam ngập tràn khói lửa càng khiến Trịnh Công Sơn day dứt. Ca khúc Đôi mắt nào mở to, ông nguyện ước: “Tìm lại đôi tay cho mẹ về thăm lúa/ Họp chợ đêm nay cho chị gánh em gồng/ Tìm lại con đê cho một bầy em bé/ Tìm hàng tre xanh cho làng mạc miền quê”. Ca khúc Cánh đồng hòa bình, ông thầm mơ: “Trên cánh đồng hòa bình này/ Triệu bàn chân đi khai mùa mới/ Ruộng lúa reo cười/ Vì cỏ cây cũng đau thương như người.../ Mẹ ta cười sau lũy tre nắng qua đầy sân/ Bàn chân nào ta bước đi sao nghe nhẹ nhàng”. Ca khúc Dân ta vẫn sống, ông khẳng định: “Da lên màu gió sương/ Chân anh qua vạn gập ghềnh/ Từ ruộng đồng hạt lúa nuôi dân ta/ Mầm hòa bình nở trên đời dân khốn khó/ Cùng đứng lên ta đi dựng lại căn nhà tự do”. Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn không mộng mị, mà ông hình dung cụ thể những việc phải làm cho làng quê sau năm tháng cam go. Ca khúc Dựng lại nhà, dựng lại người kêu gọi “Ta cùng lên đường/ Đi xây lại tự do/ Lòng mẹ ta xưa kia bao la như Thái Bình Dương/ Những đứa con là sông/ Mừng hôm nay xóa hết căm thù/ Mượn phù sa đắp trên điêu tàn/ Lòng nhân ái lên nụ hồng”. Còn ca khúc Hãy đi cùng nhau tha thiết: “Ta hãy đi cùng nhau/ Đến những làng quê nghèo/ Hỏi thăm mùa lúa mới/ Nghe giọng hò thật cao/ Ta hãy vô rừng sâu/ Với bác tiều phu già/ Mừng vui từng giọt lệ/ Ngày vui nhọc nhằn qua”.

Năm 1969, Trịnh Công Sơn có ca khúc Những giọt máu trổ bông nâng niu từng con người nhỏ bé và hắt hiu nơi hẻo lánh: “Từng giọt máu em ươm vườn trái nhỏ/ Từng giọt máu mẹ ngọt bờ đất khô/ Từng giọt máu anh nuôi từng phép lạ/ Từng giọt máu chị thơm lúa thơm ngô”. Với tâm trạng tương tự, Trịnh Công Sơn có ca khúc Bà mẹ Ô Lý bênh vực một số phận bơ vơ giữa bom đạn: “Bí nằm bí ngủ đường xa/ Trên vai mẹ già/ Bao nhiêu vốn liếng/ Nhớ đến một đời đã xới vun/ Hôm nay bỏ vườn với xóm thôn/ Chân mẹ già sao run quá/ Qua xương trắng với máu hồng”

Năm 1972, Trịnh Công Sơn tiếp tục phản ánh sự quạnh vắng của làng quê, với ca khúc Khói trời mênh mông buồn thương: “Ta đã về đây bỗng im tiếng động/ Đã về trên sông những cánh bèo xanh/ Có còn trong em những đêm gió lộng/ Ngồi bên hiên nhìn bến nước đầy dâng”, với ca khúc Rừng xưa đã khép ngậm ngùi: “Ta thấy em trong tiền kiếp với cọng buồn cỏ khô/ Ta thấy em đang ngồi khóc khi rừng chiều đổ mưa/ Rừng thu lá úa, em vẫn chưa về/ Rừng đông cuốn gió, em đứng bơ vơ”. Đồng thời, trong ca khúc Tôi biết, tôi yêu, ông nhắn nhủ tinh thần tự lực tự cường: “Ruộng đồng ơi, hãy cố nuôi dân này/ Đừng chờ thế giới, hãy gắng riêng mình thôi”.

Nguyễn Quang Sáng (phải) là một trong những người bạn thân của Trịnh Công Sơn sau năm 1975

Năm 1973, Trịnh Công Sơn sau khi khép lại dòng ca khúc Da Vàng, đã có ý nghĩ về sự tái hồi giữa con người với làng quê. Ca khúc Giọt lệ thiên thu bồi hồi: “Núi đứng quanh năm, đất muôn đời nằm, riêng ta rộn ràng/ Đứng giữa thiên nhiên, thân ta nằng nặng, thân chim nhẹ nhàng/ Muốn nói đôi câu giữa chốn thương đau/ Chim xanh bạc đầu, cây xanh bạc đầu, vội vàng tôi theo”, còn ca khúc Có nghe đời nghiêng nôn nao: “Chân đi xa trái tim bên nhà/ Thềm đá nằm, thềm đá nghe mưa/ Tạ ơn hoa sáng thơm cho mẹ/ Tạ ơn chim chiều hót cho cha/ Trời đất kia có hay ta về”. Thậm chí Trịnh Công Sơn phác thảo Mùa phục hồi thật khoan dung: “Xin cho lá mùa xuân xanh trên rừng hoạn nạn/ Xin cho những bàn chân hãy nối trên tật nguyền/ Xin cho mặt đường lặng lẽ đêm đêm/ Xin cho bầu trời rộn tiếng chim muông/ Và còn bao cánh đồng đang chờ lúa mới lên thơm”.

Khi chiến tranh gần kết thúc, thì làng quê trong âm nhạc Trịnh Công Sơn cũng tươi tắn hơn. Ca khúc Ra đồng giữa ngọ viết năm 1974: “Thằng bé xinh xinh ra đồng giữa ngọ/ Miệng môi hồng đỏ như đóa hoa vông/ Hoa vông mùa hè lập lòe thinh không/ Hoa vông chào mừng mùa hè thênh thang/ Thênh thang cùng diều cùng diều lên nhanh”.

Đất nước thống nhất, làng quê Việt Nam cũng có thêm nhịp điệu mới từ trái tim Trịnh Công Sơn, Năm 1980, ông có một vệt ca khúc xưng tụng quê hương thanh bình. Ca khúc Tôi sẽ nhớ thì thầm “Tôi sẽ nhớ màu nắng nơi quê nhà/ Nhớ những chiều lặng lẽ cơn mưa/ Cùng tôi sống là biết bao bè bạn/ Có tấm lòng như một đóa hoa”. Ca khúc Chiều trên quê hương tôi náo nức: “Chiều trên quê hương tôi/ Có khi đây một trời mưa bay/ Có nơi kia đồi thông nắng đầy/ Có trên sông bờ xe sương khói/ Chiều trên quê hương tôi/ Nắng phơi trên màu ngói non tươi/ Gió mang tin một mùa sẽ tới/ Có mưa lâu hoặc cơn nắng dài”. Ca khúc Em đến từ nghìn xưa vương vấn: “Em đã đến giữa quê hương/ Có những nghìn năm xưa/ Hóa thân em bây giờ/ Nên tôi vẫn nhìn thấy em/ Giữa đám đông xa lạ/ Vì em như chim trắng/ Giữa trống đồng bước ra”. Và ngay cả ca khúc Cánh chim cô đơn cũng ấm áp: “Hẹn về nghiêng cánh vui bên làng xưa/ Có con sông vạm vỡ/ Có bóng cây vườn cũ/ Hẹn đền em nỗi lo/ Những ngày tháng qua”.

Làng quê thay da đổi thịt sau ngày non sông liền một dải, được Trịnh Công Sơn miêu tả ở nhiều góc độ. Ca khúc Biển sáng viết năm 1981: “Sóng ru ngàn đời lời hát của biển khơi/ Tàu ra đi và buông lưới tung ngang trời/ Có những chàng trai vì quá yêu biển khơi/ Lòng thênh thang tựa những áng mây trôi/ Ra đi suốt bốn mùa/ Niềm vui theo cá trên thuyền về/ Vì tình yêu sống một đời trong nắng mưa”. Ca khúc Mênh mông Đồng Tháp viết năm 1986: “Mùa nước mênh mông không thấy bờ thấy bến/ Những cánh cò cánh nhạn đùa mặt nước long lanh/ Màu tím bâng khuâng bên hoa vàng đốm nhỏ/ Riêng em là hoa của Đồng Tháp sen hồng”. Nhịp điệu làng quê, với Trịnh Công Sơn, chính là vẻ đẹp nguồn cội. Được cày cấy và được hát ca trên đất đai ngàn đời của tổ tiên là một hạnh phúc lớn lao, được ông thể hiện qua ca khúc Về trong suối nguồn viết năm 1986: “Quê hương trẻ mãi như tâm hồn thiên nhiên/ Em đi qua đó không bao giờ muộn phiền/ Xanh xanh cây lá biển hát chiều mưa/ Quê hương nằm thức bên bờ biển bao la/ Sau cơn chinh chiến núi non vẫn mượt mà/ Bay đi trong mưa nắng những câu chuyện thần tiên”.

Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn dường như chưa bao giờ vắng mặt trên cõi đời, dù công chúng không còn nhìn thấy bóng dáng gầy gò cùng bước chân liêu xiêu của ông đi qua những hàng me đô thị phương Nam, dù đồng nghiệp không còn nhìn thấy khuôn mặt buồn thỉnh thoảng ánh lên ánh mắt tinh nghịch của ông trong những cuộc hội ngộ rượu sớm trà khuya. Trịnh Công Sơn tồn tại nhờ nhiều ca khúc của ông vẫn dan díu giữa trái tim nhiều người. Sinh thời, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn từng thổ lộ đã sáng tác khoảng 600 ca khúc. Tuy nhiên, dựa vào văn bản mà nhiều nhà sưu tập có được, thì hiện nay chỉ mới tìm thấy khoảng 250 ca khúc. Sau 20 năm ông qua đời, các chương trình ca nhạc lớn nhỏ trên cả nước, cũng chỉ hát đi hát lại chừng 50 ca khúc quen thuộc. Do sự lười nhác của giới biểu diễn, hay vì nguyên nhân nào khác, thì một sự thật ấy cũng nói lên một điều rằng, di sản Trịnh Công Sơn chưa được khai thác hiệu quả để mang lại giá trị tinh thần cho xã hội hôm nay và ngày mai.

Nền tân nhạc Việt Nam có ba nhân vật nổi bật là Văn Cao (1923-1995), Phạm Duy (1921-2013) và Trịnh Công Sơn (1939-2001). Nếu phân tích về giai điệu và khúc thức, thì tác phẩm của Trịnh Công Sơn không bay bổng bằng Văn Cao và không đa dạng bằng Phạm Duy. Thế nhưng, ca từ của Trịnh Công Sơn lại rất gần gũi với tâm tình và tâm tính của người Việt Nam. Đặc biệt, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn có dòng ca khúc Da Vàng vượt khỏi biên giới Việt Nam, thu hút sự quan tâm của nhiều chuyên gia nghiên cứu âm nhạc quốc tế. Sau khi nhạc sĩ Mỹ Bob Dylan được trao giải thưởng Nobel văn học năm 2016 vì “đã có cách biểu đạt mới cho thi ca qua các ca khúc”, thì những người yêu nhạc càng thấy trân trọng hơn với ca từ của Trịnh Công Sơn. Xuất hiện cùng thời điểm vào thập niên 60 của thế kỷ trước, Bob Dylan và Trịnh Công Sơn là hai hiện tượng âm nhạc ở hai bán cầu. Nếu nhạc sĩ Bob Dylan ở Mỹ có album “Blowin’ in the Wind” (Thoảng bay theo cơn gió) thì nhạc sĩ Trịnh Công Sơn ở Việt Nam có dòng ca khúc Da Vàng.

Giữa hai nền văn hóa khác nhau, giữa hai môi trường sáng tạo khác nhau, nhưng ca từ của Trịnh Công Sơn hoàn toàn không thua kém Bob Dylan. Thậm chí, ca từ Trịnh Công Sơn còn có yếu tố vượt trội khi đề cập đến những thân phận yếu đuối chịu đựng chiến tranh. Ví dụ, ca khúc Đại bác ru đêm day dứt: “Đại bác đêm đêm dội về thành phố/ Người phu quét đường dừng chổi đứng nghe/ Từng chuyến bay đêm con thơ giật mình/ Hầm trú tan hoang ôi da thịt vàng/ Từng đêm soi sáng là mắt quê hương”. Hoặc ca khúc Cho quê hương mỉm cười đanh thép: “Triệu bàn tay chúng ta đấm tan mặt tôi đòi/ Trong tim con người lòng tin làm khí giới/ Ta hiên ngang bên thú mặt người/ Một bầy thú tay sai cho người ngoài/ Triệu bàn chân chúng ta bước đi trên mặt đất này/ Trong tim con người là một đồng lúa mới/ Ta nung sôi ý chí mặt trời/ Chặt cùm xích cho quê hương mỉm cười”. Dòng ca khúc Da Vàng của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn có khoảng 100 bài hát, phần lớn vẫn còn chìm khuất trong đời sống âm nhạc Việt Nam hiện nay. Cần phục dựng lại, bằng cách xuất bản hoặc ghi âm những tác phẩm tâm huyết đó, không phải để đề cử giải thưởng Nobel văn học cho Trịnh Công Sơn (vì giải thưởng Nobel không trao cho người đã khuất) mà để làm phong phú thêm kho tàng âm nhạc Việt Nam. Bởi lẽ, trong dòng ca khúc Da Vàng, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã hát lên chân lý yêu chuộng hòa bình của người Việt Nam một cách giản dị và bền bỉ. Chẳng hạn, ca khúc Đêm bây giờ đêm mai viết năm 1967: “Đêm mai nà trời im tiếng súng/ Cho mẹ hát ca dao trên đồng/ Đêm mai này hỏa châu hết sáng/ Cho mẹ thấy tương lai đàn con/ Đêm huy hoàng trời mưa trút xuống/ Ôi từ đó nghe như thiên đàng”.

Đẳng cấp ca từ của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn là điều ai cũng thừa nhận. Nói cách khác, Trịnh Công Sơn là một người hát thơ mình bằng tiết tấu da diết. Vì vậy, chuyện Trịnh Công Sơn phổ thơ kẻ khác rất hiếm hoi. Tổng cộng, Trịnh Công Sơn chỉ phổ nhạc cho bốn bài thơ. Với mối quan hệ thân thiết, Trịnh Công Sơn đã phổ hai bài thơ của họa sĩ Trịnh Cung thành ca khúc Cuối cùng cho một tình yêu và Thiên sứ bâng khuâng. Trường hợp ca khúc Mẹ đi vắng được nhạc sĩ phổ thơ của Nguyễn Quang Dũng vào năm 1982, khá độc đáo. Chính xác hơn, khi ấy Nguyễn Quang Dũng mới 4 tuổi, đã cùng cha là nhà văn Nguyễn Quang Sáng đến thăm Trịnh Công Sơn. Từ những câu nói ngây ngô của Nguyễn Quang Dũng “mẹ đi vắng, con sang chơi nhà bạn, con cầm cây đàn con hát, cho mẹ về với con”, Trịnh Công Sơn đã viết ca khúc Mẹ đi vắng và trân trọng ghi tên tác giả phần lời lúc công bố tác phẩm. Ngoài ra, Trịnh Công Sơn còn có ca khúc Giọt nước cành sen phổ thơ Thân Thị Ngọc Quế vào năm 1990: “Ngàn năm giọt nước có buồn không/ Sao vẫn long lanh dưới ánh hồng/ Trên cánh sen vàng ai biết được/ Ngàn năm giọt nước có buồn không”.

Sự nghiệp của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn được đánh dấu từ ca khúc Ướt mi viết năm 1958. Vậy, ca khúc nào đánh dấu kết thúc hành trình sáng tác của ông? Ca khúc Đồng dao 2000 được công bố trước khi nhạc sĩ qua đời ít lâu, cũng không phải ca khúc cuối cùng của ông. Trong di cảo, có hai ca khúc được Trịnh Công Sơn viết đầu năm 2001, là Đốm lửa hồng và Hạt điều khăn điều. Ca khúc Đốm lửa hồng trầm tư: “Em đi tìm, tìm đời không gỗ đá/ Em đi tìm, tìm đời không cánh diều bay/ Hồng nhan giữa phố có khi hồng nhan lạ/ Hồng nhan giữa phố hồng nhan ơi/ Hồng nhan em là đốm lửa hồng”. Còn ca khúc Hạt điều khăn điều trăn trở: “Những hạt điều nằm kề bên nhau/ Điệu không lụa đỏ/ Lụa đỏ thênh thang bay cùng khắp phố/ Phố em phố nhỏ đỏ đỏ mắt nhìn”.

Sau 20 năm rời xa cõi tạm, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn vẫn phủ sóng trong mọi ngõ xóm ba miền. Thế nhưng, vẫn còn nhiều tâm tư của ông gửi gắm qua ca khúc, chưa được vang lên. Cho nên, nếu thực sự yêu mến Trịnh Công Sơn, thì đừng ăn theo tên tuổi Trịnh Công Sơn để công bố những bức thư tình sến súa mà ông đã giấu kín trong quá khứ, hoặc làm những bộ phim hư ảo như Em và Trịnh. Hãy hệ thống lại toàn bộ tác phẩm Trịnh Công Sơn và công bố một cách bài bản. Nhất là trong bối cảnh hội nhập, thực hiện một tuyển tập Trịnh Công Sơn để dịch sang các ngôn ngữ thịnh hành quốc tế, sẽ giúp thế giới có thêm một kênh thẩm mỹ về nghệ thuật Việt Nam. Không có gì phải nghi ngại, khi khẳng định rằng, qua ca khúc Trịnh Công Sơn, nhân loại sẽ thấu hiểu người Việt “nhân danh mơ ước ta quyết đòi hòa bình, nhân danh tình thương ta chống chiến tranh”. Từ năm 1968, Trịnh Công Sơn đã khao khát: “Ta đã thấy gì trong đêm nay/ Bàn tay muôn vạn bàn tay/ Những ngón tay thơm nối tật nguyền, nối cuộc tình, nối lòng đổ nát/ Bàn tay đi nối anh em” và Trịnh Công Sơn đã dự liệu: “Nơi đây còn những thương binh/ Ngày mai ruộng xanh là niềm tin cấy trên lòng anh/ Vì quanh đây nhờ anh, người người đã sống trong yên lành”. Đồng thời, Trịnh Công Sơn cũng mong mỏi giữa người với người được kéo gần những cách biệt và những xa lạ: “Người vinh quang mơ ước địa đàng/ Người gian nan mơ ước bình thường/ Làm sao đến gần hy vọng cuộc vui chung/ Đường hôm qua tôi thấy được rồi/ Đường hôm nay tôi đã cùng ngồi có gì vui/ Đường tương lai xin nhắc từ đầu/ Cùng anh em trên khắp địa cầu, hãy gần nhau/ Và riêng tôi xin có một ngày, ngồi thong dong trao đến mọi loài, chút tình tôi”.

Lê Thiếu Nhơn

Nguồn Văn nghệ số 14/2023