Một hình thức mới đang lan rộng trong giới nghệ thuật: nghệ thuật nhập vai, hay còn gọi là nghệ thuật đắm chìm.

Nghệ thuật nhập vai xuất hiện ở các triển lãm nghệ thuật. Triển lãm immersive art đầu tiên ở Thụy Sỹ “Viva Frida Kahlo” được tổ chức vào tháng 1 năm 2022. Và cách họ thu hút khán giả là sử dụng công nghệ hiện đại - chủ yếu là hình chiếu và âm thanh, thực tế ảo hoặc thực tế tăng cường - để thêm chiều hướng mới cho các tác phẩm nghệ thuật quen thuộc. Trong hầu hết các trường hợp, khán giả đứng hoặc ngồi trên sàn trong một căn phòng rộng lớn khi một tác phẩm hoặc chuỗi tác phẩm của một nghệ sĩ được chiếu lên tường, sàn và trần nhà xung quanh, theo nghĩa đen, khán giả sẽ lồng ghép chính họ vào tác phẩm nghệ thuật. Nó giống như bước vào thế giới mà một nghệ sĩ tưởng tượng - và một thế giới mà chính họ không bao giờ được nhìn thấy.

Trải nghiệm nhập vai, đắm chìm trong thế giới nghệ thuật của Claude Monet. Ảnh: vntravellive.com

Tuy nhiên, giống như bất kỳ hình thức mới nào, những cuộc triển lãm này có nhiều nhà phê bình bày tỏ gay gắt. Họ bị chỉ trích vì “làm giả” tác phẩm của các nghệ sĩ bằng cách khử bối cảnh các tác phẩm ấy và tước bỏ giá trị giáo dục của chúng. Những lời chỉ trích lớn nhất đến từ những người tin rằng các yếu tố nhập vai tập trung vào khách truy cập hơn là nghệ sĩ. Sự gắn bó hời hợt với nghệ thuật này - chỉ tham dự một cuộc triển lãm để lấy thứ gì đó ra khỏi nó, có lẽ là ảnh hưởng trên mạng xã hội - bị coi là biểu hiện của một thế hệ viển vông và coi mình là trung tâm.

Nhưng, nghệ thuật nhập vai không phải là hình thức quá mới. So với các trải nghiệm nhập vai khác mang lại sự tương tác mạnh mẽ hơn cho cả năm giác quan, việc ngồi trong phòng với máy chiếu có vẻ khá nhàm chán. Một cuộc triển lãm không thể trở nên hấp dẫn nếu không có sự tham gia mật thiết của khán giả. Thật vậy, nếu khán giả không khéo léo trong việc nhìn thấy những mảnh ghép của bản thân được phản ánh trong những người xung quanh, thì việc đắm chìm vào cuộc triển lãm có lẽ sẽ không hấp dẫn hoặc thành công.

Các nhà phê bình cho rằng sự tự hấp thụ này dẫn đến sự phổ biến và lợi nhuận lớn của những cuộc triển lãm, điều này gây áp lực cho các không gian triển lãm truyền thống, vì sẽ phải cố gắng thích ứng với xu hướng. Sự phát triển của công nghệ kỹ thuật số khiến các bảo tàng và phòng trưng bày nghệ thuật phải dựa vào mức độ tương tác ngày càng cao và “môi trường không đối đầu” thu hút khách tham quan với những hứa hẹn về các cuộc triển lãm thoải mái và hấp dẫn. Các triển lãm nghệ thuật nhập vai, về bản chất, chỉ có thể tồn tại trong hiện tại. Họ lấy một tác phẩm nghệ thuật tĩnh và biến nó thành nghệ thuật trình diễn, thứ mà khán giả ngồi trong phòng phải trải nghiệm duy nhất tại thời điểm tồn tại chính xác của nó. Nó kết thúc, phiên bản cụ thể của nó sẽ kết thúc mãi mãi. Cùng một người có thể quay lại xem cùng một chương trình, nhưng trải nghiệm của họ về nó, những gì họ lưu ý và cảm nhận của họ về nó, sẽ khác nhau.

Một chỉ trích đáng kể đối với những trải nghiệm này là sự tách rời khỏi lịch sử của các nghệ sĩ và tác phẩm của họ. Các chủ đề của bức tranh, kỹ thuật được sử dụng, và thậm chí cả chất liệu đều là sản phẩm của hoàn cảnh đương đại của mỗi nghệ sĩ. Hiện đại hóa nghệ thuật của họ thành những chiếc kính chuyển động làm tách nó ra khỏi ý nghĩa của nó bên ngoài sự tồn tại như một đối tượng văn hóa đại chúng. Triển lãm thành công vì mọi người đánh giá cao nghệ thuật của nghệ sĩ, hay đơn giản là vì mọi người công nhận nó? Hoàn toàn tách rời khỏi bất kỳ cách nào mà nghệ sĩ có thể mong muốn nghệ thuật của họ được trình bày, trải nghiệm nhập vai chỉ tồn tại đối với sự hài lòng của những người xem hiện đại đang ở trong phòng vào thời điểm trình chiếu.

Trải nghiệm đắm chìm trong “Đêm đầy sao” của Van Gogh. Ảnh:truyenhinhdulich.vn

Hơn cả sự tách rời của quá khứ, các triển lãm nghệ thuật nhập vai là những tác phẩm nghệ thuật không có sự bảo tồn cho tương lai. Các nghệ sĩ có tác phẩm hình thành nên nội dung của những trải nghiệm này rất có ý nghĩa vì tác phẩm nghệ thuật của họ đã được ngưỡng mộ qua nhiều thế hệ. Một chương trình chiếu không có khả năng giữ lại tĩnh cho các thế hệ tương lai theo cách tương tự.

Triển lãm nghệ thuật nhập vai chắc chắn sẽ có nhiều nhà phê bình tham gia. Họ tin rằng những trải nghiệm này làm suy yếu nghệ thuật truyền thống bằng cách quá giật gân, làm mất ngữ cảnh so với quá khứ và tương lai, đồng thời không khuyến khích người xem tìm kiếm giá trị giáo dục của nghệ thuật, thậm chí ngụ ý rằng nghệ thuật truyền thống bằng cách nào đó đang thiếu đi hình thức hơn, kém năng động hơn. Tuy nhiên, bằng cách gắn bó với mỹ thuật, việc thưởng thức chỉ giới hạn ở một số ít đặc quyền, hoặc có thể đi đến các viện bảo tàng đắt tiền, nơi các tác phẩm vật chất được lưu giữ thì nghệ thuật đại chúng luôn tồn tại như một phương tiện vượt qua các tổ chức để tiếp cận trực tiếp khán giả và các triển lãm nghệ thuật nhập vai, cung cấp tác phẩm nghệ thuật cho nhiều đối tượng hơn và đa dạng hơn.

Hay, các nhà phê bình cho rằng việc “ngâm mình”, “nhập vai” này làm hỏng tác phẩm nghệ thuật. Tất cả các tác phẩm nghệ thuật đều đòi hỏi sự tham gia của khán giả ở một mức độ nào đó. Hãy xem xét một cuốn sách hay, dựa trên trí tưởng tượng của người đọc để điền vào chỗ trống mà tác giả để lại. Sự tương tác này, mặc dù tinh vi hơn nhiều so với sự đắm chìm được cung cấp bởi công nghệ giật gân hơn, tạo nên một kết nối sâu sắc giữa người sáng tạo và người thưởng thức. Cả hai mặt của lập luận nghệ thuật nhập vai đều có giá trị. Tuy nhiên, giống như hầu hết các vấn đề xã hội, không có bên nào đúng hoàn toàn. Sự nhập vai, giống như bất cứ thứ gì, nên được trải nghiệm ở mức độ vừa phải. Trải nghiệm công nghệ để lại cho người xem một số bức ảnh trên Instagram hấp dẫn. Nhưng nó không có nghĩa là thay thế hoàn toàn các triển lãm nghệ thuật truyền thống và mang tính giáo dục hơn. Nghệ thuật và công nghệ sẽ tiếp tục phát triển cùng nhau, và sự đổi mới này là quan trọng và không nên bị kìm hãm. Nhưng trở thành trung tâm của sự chú ý, không nên trở thành điều kiện tiên quyết để thưởng thức nghệ thuật. Nếu đúng như vậy, nghệ thuật mất đi khả năng thách thức người xem.  

Gia Hân

Nguồn Văn nghệ số 14/2023