Với hơn 3.500 năm lịch sử nghệ thuật nhân loại, có vẻ như những con mèo đã trở thành chủ đề hoàn hảo cho các nghệ sĩ. Nhiều người lập luận rằng bản thân một con mèo đã là nghệ thuật, và nhiều người khác tin rằng không phải bất cứ linh vật nào khác, mà chính là loài mèo đã thống trị thế giới nghệ thuật của loài người, thông qua việc các nghệ sĩ lấy cảm hứng từ chúng.

Mèo Qúy Mão 2023, bột màu trên giấy của họa sĩ Đỗ Phấn

Quả vậy, từ những con mèo trong tranh dân gian đến mèo trong nghệ thuật đương đại, ta có cảm giác như thế giới nghệ thuật đang “điên đảo” vì mèo. Mèo không chỉ góp phần vào sáng tạo nghệ thuật, mà còn là yếu tố quyết định đến những bước ngoặt và sự nghiệp nghệ thuật cả đời của một họa sĩ. Chẳng hạn như Louis Wain (1860-1939), một nghệ sĩ người Anh đã gây kinh ngạc cho cả thế giới khi giới thiệu các tác phẩm nhân hóa những chú mèo này một theo cách mà đương thời không ai tưởng tượng nổi.

Theo tác giả Trịnh Chu, ở Việt Nam, những danh họa như Nguyễn Sáng, Nguyễn Tư Nghiêm, Bùi Xuân Phái… đều để lại những di sản nghệ thuật vô cùng rực rỡ với chủ đề con mèo. Tranh mèo của Nguyễn Tư Nghiêm “ứng xử một lối tạo hình mới, bay lên từ dòng nguồn mỹ thuật truyền thống Đông Hồ: màu sắc đẹp, tươi mát, có phá cách nhưng chưa bao giờ Nguyễn Tư Nghiêm đánh mất thực tại. Đấy chính là tài năng, và cũng là đặc trưng phong cách hội họa Nguyễn Tư Nghiêm: ngất ngây có, hồn nhiên có, nhưng là thứ ngây ngô trầm mặc, uyên nguyên.”

“Còn Nguyễn Sáng, một bộ tranh độc nhất vô nhị trong đời làm nghệ thuật của Nguyễn Sáng: tranh con mèo. Nguyễn Sáng từng vẽ hổ, vẽ trâu, vẽ ngựa, vẽ gà… nhưng chưa ở đâu dấu ấn cá nhân Nguyễn Sáng lại phát tiết một cách tự do nhất, đam si và hào hứng nhất như ở tranh vẽ mèo. Với Nguyễn Sáng, mèo là một cuộc khám phá các đối tượng thẩm mỹ về hình sắc, bố cục, cấu trúc và là sự tìm kiếm kỳ công cho phương thức biểu hiện mới. Ông vẽ hàng trăm bức về mèo, trở thành “Vua vẽ mèo” của Việt Nam…”. Gần đây nhất, bức Mèo vờn nhau sơn mài trên vóc của danh họa đã lập mức kỷ lục khi lần đầu tiên tại thị trường đấu giá Việt Nam có một tác phẩm hội họa vượt ngưỡng 100.000 USD.

Pablo Picasso (1881-1973), thiên tài nghệ thuật đã dành phần lớn cuộc đời của mình ở Pháp để tạo ra các tác phẩm trên nhiều phương tiện. Ông là họa sĩ, nhà điêu khắc, nhà viết kịch, thiết kế sân khấu cho nghệ thuật Ballet, in ấn, thơ ca... Ông còn là một trong những người sáng lập trường phái Lập thể và mang đến trào lưu nghệ thuật hiện đại với những đường nét góc cạnh, khối hình học, cắt dán và thay đổi thế giới nghệ thuật mãi mãi. Picasso được biết đến là một nghệ sĩ rất yêu mèo, và mèo trong nghệ thuật của ông rất táo bạo, không tượng trưng cho mèo mờ nhạt, ấm áp mà là những hình ảnh cách điệu về những thuộc tính mà ông thấy hấp dẫn. Điều đáng chú ý là Picasso đã đưa mèo vào nhiều tác phẩm và do đó đã đưa chúng vào thế giới nghệ thuật và vĩnh cửu hóa chúng theo phong cách hiện đại, siêu thực của ông.

Bức “Mèo vờn nhau”, sơn mài trên vóc của Nguyễn Sáng vượt ngưỡng 100.000 USD tại Nhà đấu giá “Chọn’s Hà Nội năm 2017

Haruki Murakami, một nhà văn Nhật Bản có ảnh hướng khá lớn đối với các nhà văn trẻ các nước châu Á, trong đó có Việt Nam. Mỗi năm, đến thời điểm giải Nobel văn học được khởi động, những người hâm mộ lại cầu nguyện để tên ông được xướng bởi Viện Hàn lâm Thụy Điển. Haruki Murakami được biết là người rất yêu mèo. Và một năm nọ, ông đã thử sức với vai trò thiết kế áo phông với hình vẽ một chú mèo dễ thương với thông điệp về hòa bình. Tuy nhiên, để có thể đóng góp cho cộng đồng trên toàn thế giới không chỉ qua văn chương, ông đã vẽ một chú mèo nhỏ để in áo thun với diễn giải: “Tôi chỉ mong muốn mình có thể đóng góp được điều gì đó, dù là một cá nhân nhỏ bé. Tôi nghĩ sẽ thật tuyệt khi cùng chung tay tạo nên một thế giới mà ở đó con người và động vật (cụ thể là loài mèo) có thể sống trong hòa bình.” Bên cạnh hình chú mèo dễ thương còn có dòng chữ “save humans, save cats” nhấn mạnh về việc bảo vệ con người và động vật, cụ thể là loài mèo.

Bắt đầu từ ngày tháng 6/2022, chiếc áo in hình chú mèo do nhà văn Haruki Murakami vẽ sẽ được UNIQLO phân phối tại nhiều nước trên thế giới đóng góp 100% lợi nhuận (tương đương 20% giá bán) chia đồng đều cho các tổ chức quốc tế, bao gồm Cao uỷ Liên hợp quốc về Người tị nạn (UNHCR), Tổ chức Cứu trợ Trẻ em (Save the Children) và Plan International với mục đích hỗ trợ những người chịu ảnh hưởng bởi nạn nghèo đói, phân biệt đối xử, bạo lực, xung đột và thiên tai trên toàn thế giới.

Nhiều năm trước, không chỉ cộng tác với báo Văn nghệ ở mảng tranh minh họa, họa sĩ Đỗ Phấn còn công bố nhiều truyện ngắn, tản văn và gần đây là những bài báo đặc sắc về lĩnh vực nghệ thuật. Ông cho biết: Tôi có gần 40 năm vẽ tranh con giáp vào dịp Tết. Tính trung bình khoảng 60 tranh một năm, vậy là có ít nhất 180 con gà, con lợn… đã được vẽ ra, mỗi con giáp đã được tôi vẽ nhiều lần. Và niềm vui ấy gần như là bất tận. May mắn của tôi là đối tượng để vẽ “chân dung” có rất nhiều gương mặt và sắc thái. Rất khó để viết đến 2 lần chân dung của một con người nếu như không có phát hiện gì thêm.

Con mèo, theo quan niệm của mỗi quốc gia, mỗi dân tộc là đại diện cho may hoặc rủi, và quan niệm đó có thể thay đổi vì bất cứ lý do gì. Ví như người Việt không thích mèo đến nhà (mèo đến nhà thì khó, chó đến nhà thì may) vì tiếng kêu của chúng gần giống với “nghèo”. Nhưng mèo thần tài được người Á Đông, trong đó có người Việt ưa chuộng, và chúng có nguồn gốc từ Nhật Bản. Mèo đen bị coi là con vật mang lại xui xẻo, nhưng với người Scotland thì nó lại là biểu tượng của sự may mắn.

“Luck” là bộ phim hoạt hình ra mắt năm 2022, với nhân vật chính là một con mèo đen may mắn và một cô gái luôn gặp xui xẻo. Một câu chuyện đơn giản với thông điệp rất đơn giản nhưng rất sâu sắc: giống như âm và dương, cuộc sống không thể vận hành nếu thiếu một trong hai yếu tố đó. Một trong những cái hay của vận xui là nó khiến ta thay đổi cách nhìn trong ứng xử với cuộc sống. Để những cố gắng của ta khiến mọi thứ tốt đẹp hơn... Đó là sự kỳ diệu của vũ trụ.

Khó mà kết luận con mèo dễ thương mà Haruki Murakami vẽ có phải là một tác phẩm nghệ thuật hay không, và ở mức độ nào, vì còn phụ thuộc vào tiếp nhận của người thưởng thức. Mèo trong tranh dân gian Đông Hồ hay mèo lập thể, từ tượng mèo may mắn đến các nhân vật mèo trong phim điện ảnh, hoạt hình đều tích cực mang đến những thông điệp tươi đẹp cho cuộc sống. “Con mèo nhỏ nhất là một kiệt tác.”- Đây là câu nói được cho là của bậc thầy nghệ thuật Leonardo da Vinci. Ông nói thế có phải vì tình yêu với loài mèo, hay một ẩn dụ nghệ thuật, thì đều cho thấy mèo ảnh hưởng đến nhiều nghệ sĩ, và chúng xuất hiện đầy chủ ý trong nhiều kiệt tác của các loại hình nghệ thuật. Mèo không chỉ có những mối liên hệ sâu rộng với các nghệ sĩ mà còn là biểu tượng phản ánh cả một xã hội, văn hóa và tôn giáo. Chúng gây ảnh hưởng lên lịch sử nghệ thuật nhân loại là một tiến trình phức tạp, kéo dài từ thời kì cổ đại đến ngày nay.

Ý Dĩ Trần 

Nguồn Văn nghệ số 1/2023