Là câu hỏi mà trong nhiều năm trở lại đây, những cuộc triển lãm nghệ thuật và nhiều hoạt động khác của những người thực hành nghệ thuật nước Mỹ quan tâm đến Việt Nam và cuộc chiến tranh mà người Mỹ đã đặt ra.

Trong suốt quá trình diễn ra cuộc chiến tranh Việt Nam, không chỉ nhân dân yêu hòa bình, mà các nghệ sĩ Mỹ đã tham gia phản chiến bởi nghệ thuật của họ, vận dụng tài năng để tạo nên một thứ “vũ khí mềm” chống lại cuộc chiến, thu hút quần chúng cùng tham gia; đồng thời mở ra một chương mới trong lịch sử nghệ thuật âm nhạc nước Mỹ - cuộc đổ bộ của những ca khúc chống chiến tranh Việt Nam. Những khúc ca phản chiến ấy đã tạo ra một dòng chảy âm nhạc lớn của văn hóa Mỹ từ sau Chiến tranh thế giới thứ Hai. Những nghệ sĩ Mỹ nổi tiếng như Bob Dylan với ca khúc “Blowin’ in the wind” (sau đó được rất nhiều ca sĩ và nhóm nhạc hát lại với hơn 400 phiên bản khác nhau). Lễ hội âm nhạc và nghệ thuật Woodstock tổ chức vào tháng 8/1969 được coi là sự kiện âm nhạc có ảnh hưởng lớn nhất từ trước đến nay trong việc truyền bá thông điệp về hòa bình. Hay ca sĩ của nhóm nhạc huyền thoại The Beatles John Lennon “Give Peace a Chance” (Hãy cho hòa bình một cơ hội)… Những bài hát phản chiến chiếm số đông trong bảng xếp hạng Danh sách 100 ca khúc ăn khách nhất của tạp chí Billboard hai năm 1967 và 1968.

Các nghệ sĩ và phong trào phản chiến những năm 1960 – 1970 tại Mỹ

Mới đây, bộ sưu tập các đĩa nhạc từ 1961 – 2008 mang tên Next Stop Is Vietnam của sử gia chuyên nghiệp, nhà sưu tập Hugo Keesing thực hiện bao gồm 13 đĩa nhạc về các giai điệu liên quan đến chiến tranh Việt Nam trải dài 47 năm. “Một cách thẳng thắn đĩa nhạc này đã áp đảo tất cả các nỗ lực trước đây để tổng hợp một loạt các bài hát trình bày về sự tương phản giữa chiến tranh và hòa bình, giữa lòng yêu nước và sự phản đối của dư luận Mỹ, có lẽ sẽ nhắc nhở người Mỹ về các giới hạn của những mục tiêu chính trị quốc tế và nỗi đau cá nhân phát sinh từ việc vận dụng quân sự vô nghĩa. Bộ sưu tập này hiện đã có mặt trong bộ sưu tập tư liệu của Viện nghiên cứu Phát triển Phương Đông – chi nhánh Hà Nội”. (Tạp chí Phương Đông/2019).

Cho đến ngày nay câu chuyện nghệ thuật về cuộc chiến tranh ở Việt Nam vẫn tiếp diễn với các góc nhìn đa chiều. “Nghệ thuật Mỹ và Chiến tranh Việt Nam, 1965 – 1975” là triển lãm toàn diện nhất để xem xét tác động đương đại của Chiến tranh Việt Nam đối với nghệ thuật Mỹ. Triển lãm lớn chưa từng có về quy mô và chiều sâu lịch sử. Nó tập hợp gần 100 tác phẩm của 58 nghệ sĩ có tầm nhìn xa và khiêu khích nhất trong thời kỳ này. Được khích lệ bởi tính cấp bách về mặt đạo đức của Chiến tranh Việt Nam, những nghệ sĩ này đã hình dung lại các mục tiêu và cách sử dụng nghệ thuật, ảnh hưởng đến sự phát triển của nhiều phong trào và phương tiện truyền thông: hội họa, điêu khắc, in ấn, trình diễn, sắp đặt, nghệ thuật tư liệu và chủ nghĩa ý niệm. Triển lãm này trưng bày cả những tác phẩm nổi tiếng và hiếm khi được thảo luận, đồng thời mang đến một cái nhìn mở rộng về nghệ thuật Mỹ trong chiến tranh, giới thiệu sự đa dạng của những tiếng nói nghệ thuật bị gạt ra ngoài lề trước đây, bao gồm phụ nữ, người Mỹ gốc Phi, người Mỹ Latinh và người Mỹ gốc Á.

Mặc dù không phải là yếu tố xã hội duy nhất, nhưng cuộc chiến tranh của Mỹ ở Việt Nam đã ảnh hưởng sâu sắc đến sự chuyển hướng này từ những lý tưởng về sự thuần túy thẩm mỹ sang một lĩnh vực của lương tâm và hành động công dân được chia sẻ. Giữa các nghệ sĩ thị giác, không có sự đồng thuận về cách tốt nhất để giải quyết chiến tranh thông qua nghệ thuật, hoặc thậm chí liệu đây có phải là một mục tiêu thích hợp hay không. Một số tìm cách trong công việc của họ để nâng cao nhận thức chính trị về Chiến tranh Việt Nam và do đó, người ta hy vọng sẽ giúp chấm dứt nó. Nhiều người khác đã tạo ra tác phẩm ngập tràn hình tượng và cảm xúc của cuộc xung đột. Các thể loại nghệ thuật mới, tất cả đều hướng tới việc thu hẹp khoảng cách giữa nghệ thuật và cuộc sống, đã xuất hiện - chẳng hạn như nghệ thuật cơ thể, phê bình thể chế, nghệ thuật tài liệu. Vì vậy, ngày càng có nhiều tiếng nói nghệ thuật hơn, khi những người da màu và phụ nữ yêu cầu được lắng nghe quan điểm của họ về cuộc chiến.

“Nghệ thuật Mỹ và Chiến tranh Việt Nam, 1965–1975” được tổ chức bởi Melissa Ho, người phụ trách nghệ thuật thế kỷ 20 tại Bảo tàng Nghệ thuật Mỹ Smithsonian.

Năm 1990, mười lăm năm sau Chiến tranh Việt Nam, Lucy Lippard hợp tác với Bảo tàng Lịch sử và Nghệ thuật Whatcom và ICI để tổ chức A Other War: Vietnam in Art, một buổi trình diễn mà Thời báo Seattle gọi là “cuộc triển lãm nghệ thuật mạnh mẽ nhất trong ký ức gần đây.” Triển lãm và danh mục đi kèm là cuộc kiểm tra quan trọng đầu tiên về tác động của Chiến tranh Việt Nam đối với các nghệ sĩ Mỹ vào buổi bình minh của kỷ nguyên phản kháng ở Mỹ.

Lippard đã khéo léo dệt nên nhiều loại văn bản, tác phẩm nghệ thuật và các lý thuyết sáng suốt của riêng mình để tạo ra một luận điểm trực quan về sức mạnh của nghệ thuật với tư cách là lịch sử và chủ nghĩa tích cực. Là một tác phẩm phê bình xã hội và nghệ thuật sâu sắc và có ý nghĩa. Một cuộc chiến khác vẫn giữ một tầm quan trọng sâu sắc vì chủ nghĩa tích cực và bất đồng chính kiến ​​​​dường như có cùng giai điệu với thời đại Chiến tranh Việt Nam.

“… Nghệ thuật năm 1967 được thu mình một cách an toàn trong thế giới riêng của nó, chủ yếu liên quan đến các đặc tính vật lý của chính nó. Khung cảnh bị chi phối bởi nghệ thuật Pop và Minimal, với nghệ thuật động học và trừu tượng cũng rất dễ thấy. Quy trình và Nghệ thuật khái niệm chỉ mới bắt đầu nổi lên. Ngay cả nghệ thuật hiện thực cũng hiếm khi đề cập đến các vấn đề xã hội, và khi đề cập đến, nó cũng hiếm khi được trưng bày hoặc viết về. Các nghệ sĩ lớn tuổi ở New York nuôi dưỡng những điều cấm kỵ đối với nội dung xã hội kế thừa từ thời của Chủ nghĩa Stalin và Chủ nghĩa McCarthy, và các nghệ sĩ trẻ hơn không biết rằng nghệ thuật có thể mang lại hiệu quả về mặt chính trị. Họ đã được đào tạo để hiểu rằng tất cả nghệ thuật chính trị đều cổ hủ và cổ hủ - hầu như không phải là nghệ thuật theo nghĩa cao nhất - và ít người có sự tinh tế về chính trị để chống lại những quan điểm thống trị này.”

Trong câu chuyện này, ta có thể nhắc đến Marc Riboud, nhiếp ảnh gia người Pháp đã chụp bức ảnh nghệ thuật nổi tiếng, trở thành biểu tượng của phong trào phản chiến. Trong một bài viết về sự nghiệp của ông được công bố vào năm 1989, Riboud cho biết:

“Một ngày tháng 10 năm 1967, tôi thấy mình ở Washington và bị cuốn theo dòng chảy của một nguyên nhân đơn giản và dễ hiểu. Một đám đông khổng lồ, ngây ngất đang tuần hành vì hoà bình ở Việt Nam khi ánh nắng của mùa hè Ấn Độ tràn ngập khắp các đường phố của thành phố. Hàng trăm nghìn thanh niên, cả da đen và da trắng, đang bất chấp tiến vào Lầu Năm Góc, thành trì của đội quân hùng mạnh nhất thế giới và ngày đó, người trẻ Mỹ đã cho thế giới thấy một nước Mỹ với hình ảnh đẹp. Tôi đã chụp như điên và hết film ngay khi màn đêm buông xuống. Bức ảnh cuối cùng là bức ảnh tuyệt vời nhất. Nằm trong khung ngắm của tôi là biểu tượng của tuổi trẻ nước Mỹ: một bông hoa được cắm trước hàng súng. Ngày hôm đó, sức mạnh của nước Mỹ đã thể hiện dưới một khuôn mặt buồn bã.”

Huyền Anh

Nguồn Văn nghệ số 17+18/2023