Vào cuối cuộc đời khi trí nhớ đã vụn vỡ, Gabriel García Márquez vẫn cố gắng hoàn thành cuốn tiểu thuyết về đời sống tình cảm bí mật của một phụ nữ trung niên đã có gia đình. Ông đã viết đến 5 phiên bản và quay trở lại biên tập nhiều lần, từ gạch bỏ câu, viết nguệch ngoạc bên lề cho đến thay đổi tính từ, ghi chú cho trợ lí của mình… Sau rốt ông đã bỏ cuộc và nhận về mình phán quyết tàn khốc.

Từ kho lưu trữ đến được xuất bản

Khi García Márquez qua đời vào năm 2014, nhiều bản thảo, ghi chú và các phác họa ý tưởng của ông đã được cất giữ trong kho lưu trữ tại Trung tâm Harry Ransom thuộc Đại học Texas. Câu chuyện vẫn ở đó, phần lớn chưa được đọc và bị lãng quên cho đến khi các con trai quyết định xuất bản bất chấp mong muốn của cha họ.

Giờ đây sau một thập kỉ khi ông lìa xa, cuốn tiểu thuyết cuối mang tên Cho đến tháng 8 sẽ được phát hành đồng loạt trên toàn thế giới ở gần 30 quốc gia. Câu chuyện xoay quanh một người phụ nữ tên là Ana Magdalena Bach, người có thói quen đến một hòn đảo ở Caribe vào mỗi tháng 8 hàng năm để thăm mộ mẹ. Trong những chuyến hành hương u ám này, khi được giải thoát khỏi chồng và gia đình mình trong thời gian ngắn, lần nào cô cũng tìm được một người tình mới.

Márquez và phiên bản tiếng Tây Ban Nha của Cho đến tháng 8

 

Cuốn tiểu thuyết này đã bổ sung thêm đoạn cuối bất ngờ về cuộc đời và sự nghiệp của García Márquez, nhà văn vĩ đại, từng đoạt giải Nobel, được xem là báu vật của Colombia và đồng thời có thể sẽ đặt ra câu hỏi về cách các nhà xuất bản nên làm hay không nên làm khi phát hành di cảo đi ngược với những chỉ thị của nhà văn.

Bởi lẽ lịch sử văn học tràn ngập ví dụ về những tác phẩm nổi tiếng sẽ không tồn tại nếu người thi hành và quản lí di sản không phớt lờ mong muốn của các tác giả. Từ xa xưa nhất, trên giường bệnh, nhà thơ Virgil đã yêu cầu tiêu hủy bản thảo của bài thơ sử thi The Aeneid của mình. Khi Franz Kafka bị bệnh lao nặng, ông cũng chỉ thị cho bạn mình là Max Brod đốt hết tác phẩm. Brod đã phản bội ông, từ đó mà những kiệt tác như Lâu đài, Nước Mĩ mới có hình dáng như là hiện nay. Gần hơn, Vladimir Nabokov cũng muốn gia đình tiêu hủy cuốn sách cuối cùng – The Origin of Laura, nhưng hơn 30 năm sau khi tác giả qua đời, con trai ông đã công bố những trang vẫn còn dang dở mà nhà văn Nga đã phác thảo ra…

Với một số tác phẩm để lại, ý định của người viết đối với văn bản không được rõ ràng, khiến các học giả cũng như độc giả tự hỏi nó đã hoàn chỉnh đến mức nào và các biên tập viên đã hiệu chỉnh nó nhiều đến ra sao. Đôi khi, những người thừa kế và quản lí di sản bị chỉ trích vì làm hoen ố di sản của tác giả bằng cách phát hành những tác phẩm kém chất lượng hoặc chưa hoàn thành chỉ để vắt kiệt phần tài sản cuối cùng của một “thương hiệu văn học”.

Đối với các con trai của Márquez, câu hỏi phải làm gì với Cho đến tháng 8 tương đối phức tạp bởi những đánh giá trái ngược nhau của cha họ. Trong một thời gian, Marquez đã làm việc cật lực với bản thảo này, có lúc còn gửi nó cho người đại diện văn học của mình. Chỉ đến khi ông bị mất trí nhớ nghiêm trọng, ông mới quyết định không phát hành nó.

Đến năm 2012, ông không thể nhận ra ngay cả bạn bè thân thiết và gia đình mình – ngoại trừ trường hợp ngoại lệ là vợ ông, Mercedes Barcha. Thỉnh thoảng ông cầm lên một cuốn sách mà không nhận ra đó là của mình. Ông từng thú nhận với gia đình rằng bản thân cảm thấy không còn hứng thú với tư cách là một nghệ sĩ nếu không có trí nhớ, bởi đó là nguồn tư liệu lớn nhất của ông. Không có trí nhớ cũng đồng nghĩa với “chẳng có gì cả”. Trong trạng thái đó, ông bắt đầu nghi ngờ về chất lượng cuốn tiểu thuyết của mình.

“Gabo 1 mất đi khả năng đánh giá cuốn sách,” Rodrigo García, con cả của ông cho biết. “Có lẽ ông thậm chí còn không thể theo kịp cốt truyện nữa.” Đọc lại Cho đến tháng 8 nhiều năm sau khi ông qua đời, các con trai của ông cảm thấy cha mình có thể đã đánh giá bản thân quá khắt khe. Anh nói: “Nó tốt hơn nhiều so với những gì chúng tôi từng nghĩ”, và cho rằng đây là sự bổ sung có giá trị cho di sản của Márquez, một phần vì nó bộc lộ những khía cạnh mới của ông, khi lần đầu tiên ông tập trung câu chuyện vào nhân vật nữ chính.

Các con trai ông thừa nhận cuốn sách không thể xếp vào danh sách kiệt tác của Márquez và lo ngại rằng một số người có thể bác bỏ việc xuất bản vì cho rằng đó là nỗ lực nhằm kiếm thêm tiền từ di sản của cha mình. Bởi không giống như những tác phẩm hoành tráng của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo như Tình yêu thời thổ tả, Trăm năm cô đơn… đã bán được khoảng 50 triệu bản, Cho đến tháng 8 khiêm tốn hơn nhiều, khi chỉ dài khoảng hơn 100 trang sách.

Một số độc giả và nhà phê bình đã hoài nghi rằng việc phát hành tác phẩm mà chính Márquez cho là chưa được hoàn thiện có nhiều khả năng sẽ tạo ra một “vết nhơ” đáng thất vọng cho di sản cao chót vót của vị nhà văn. Tuy vậy tại quê hương Colombia, mong đợi dành cho cuốn sách đang rất sôi nổi.

Thách thức của nhiều phiên bản

Tiểu thuyết gia người Colombia - Héctor Abad cho biết ban đầu ông khá nghi ngờ về ấn phẩm này, nhưng đã thay đổi quyết định khi đọc một bản in trước. “Tôi sợ đó là hành động mang tính thương mại, nhưng khi đọc qua thì tôi không còn hoài nghi gì nữa”. Abad, người sẽ xuất hiện tại một sự kiện ra mắt cuốn tiểu thuyết ở Barcelona, ​​cho biết trong một email. “Tất cả những gì đã làm nên sự vĩ đại của García Márquez đều hiện diện ở đây.”

Thật sự là vậy, García Márquez đã có lúc cảm thấy cuốn tiểu thuyết này đáng được xuất bản. Năm 1999, ông đã từng đọc những đoạn trích trong tác phẩm này tại một diễn đàn văn chương cùng tiểu thuyết gia José Saramago ở Madrid. Các đoạn trích từ câu chuyện sau đó đã được đăng trên tờ báo hàng đầu của Tây Ban Nha là El País và trên tờ The New Yorker. Tuy vậy ông đã gác dự án sang một bên để hoàn thành cuốn hồi kí và tiểu thuyết Hồi ức về những cô gái điếm buồn của tôi. Ông bắt đầu làm việc hăng say trở lại vào năm 2003, và một năm sau, ông gửi bản thảo cho người đại diện của mình là Carmen Balcells.

Mùa hè năm 2010, Balcells gọi cho Cristóbal Pera, một biên tập viên từng làm việc với García Márquez trong dự án về cuốn hồi kí. Bà ấy nói rằng Márquez, lúc đó đã ngoài 80, đang cố hoàn thành một cuốn sách mới và nhờ Pera giúp đỡ. Márquez tương đối thận trọng về các tác phẩm đang được thực hiện của mình, nhưng vài tháng sau, ông cho phép Pera đọc một vài chương và khá hào hứng với quá trình này. Khoảng một năm sau, khi trí nhớ suy giảm, tác giả cố gắng tìm hiểu câu chuyện và tiếp tục viết nguệch ngoạc bên lề bản thảo. Pera nói: “Đó giống như là liệu pháp chữa trị vì ông có thể làm điều gì đó bằng bút và giấy”.

Cristóbal Pera, biên tập viên phụ trách bản thảo cho biết: “Khi tôi có dịp trải nghiệm 3 hoặc 4 chương sách, điều đầu tiên tôi nghĩ là, ‘Giá như độc giả của ông có thể thưởng thức câu chuyện tuyệt vời này’”. Nhưng khi Pera nhẹ nhàng thúc giục Márquez xuất bản cuốn sách, ông đã kiên quyết phản đối. Pera nhớ lại “Ông nói: ‘Tại thời điểm này trong cuộc đời mình, thì tôi không cần xuất bản thứ gì khác nữa’”.

Vì vậy sau khi Márquez qua đời ở tuổi 87, nhiều phiên bản khác nhau của Cho đến tháng 8 đã được lưu giữ tại kho lưu trữ của Trung tâm Ransom. 2 năm trước đó, các con trai ông đã quyết định sẽ có một cái nhìn mới mẻ về văn bản này. Họ nói rằng cuốn tiểu thuyết có nhiều chỗ lộn xộn, có một số mâu thuẫn và lặp lại, nhưng nó có cảm giác trọn vẹn. Nó lóe lên chất trữ tình quen thuộc của cha mình, giống như cảnh Ana sắp thú nhận sự không chung thủy của mình trước mộ mẹ, khi bà siết chặt trái tim mình “thành nắm đấm”.

Khi 2 anh em quyết định xuất bản cuốn tiểu thuyết, họ phải đối mặt với một thách thức. Chuyện là Márquez đã để lại ít nhất 5 phiên bản ở nhiều giai đoạn hoàn thiện khác nhau, nhưng may mắn ông đã để lại một dấu hiệu về phiên bản mà mình thích nhất. García Barcha nói: “Một trong những tập hồ sơ mà cha tôi giữ có dòng ‘Gran OK Final’ 2 ở mặt trước. Đó là quyết định trước khi ông suy nghĩ lại và thấy nó không ổn”.

Năm ngoái, khi họ yêu cầu Pera biên tập cuốn tiểu thuyết này, ông đã bắt đầu làm việc từ phiên bản thứ 5 hoàn chỉnh vào tháng 7 năm 2004 và được đánh dấu là “Gran OK Final”. Ông cũng tham khảo các phiên bản khác cũng như lưu ý mà trợ lí của Márquez, Mónica Alonso, đã tập hợp lại, với nhiều ghi chú và thay đổi khác nhau mà tác giả muốn thực hiện. Trong quá trình ấy, Pera phải đối mặt với một mê cung gồm các chỉnh sửa khác nhau, từ chữ đã được đánh máy cho đến các chữ viết tay của vị nhà văn nguệch ngoạc bên lề…

Pera cũng đã cố gắng điều chỉnh rất nhiều mâu thuẫn, chẳng hạn như tuổi tác của nhân vật chính, bởi Márquez đã không thống nhất bà ở tuổi trung niên hay đã bước vào những năm đầu tiên của tuổi già lão. Một điểm khác nữa là liệu tình nhân của bà có ria mép hay không. Dù đã tiến hành biên tập thêm một lần nữa, nhưng Pera và hai anh em đã thiết lập một quy tắc: Họ sẽ không thêm một từ nào không có trong ghi chú của García Márquez hoặc là các phiên bản khác.

Về số phận của bất kì tác phẩm chưa được xuất bản nào khác của García Márquez, các con trai của ông nói rằng đó không phải là vấn đề, bởi không còn gì khác cả. Trong suốt cuộc đời, García Márquez thường xuyên hủy bỏ những phiên bản cũ của những cuốn sách đã xuất bản và những bản thảo chưa hoàn thành vì ông không muốn sau này chúng bị xem xét kĩ lưỡng.

Họ nói rằng đó là một trong những lí do quyết định xuất bản Cho đến tháng 8. García Barcha nói: “Khi cuốn sách này được phát hành, điều đó cũng có nghĩa là chúng tôi đã xuất bản tất cả tác phẩm của Gabo. Và “không có gì khác trong ngăn kéo cả.”

NGÔ THUẬN PHÁT dịch từ The New York Times.

---------------------------