Một bộ phim trên màn hình máy tính xách tay? Rạp chiếu phim dọc, quay như thể trên điện thoại di động? Chương trình chỉ tồn tại trên tiktok?... Thế giới kỹ thuật số đang thay đổi ngành công nghiệp điện ảnh nhanh hơn chúng ta có thể theo dõi. Và những thay đổi này theo giấc mơ bị lãng quên từ lâu của Sergei Eisenstein…

Điện ảnh đã trở thành điện ảnh khi nó trở thành một ngành kinh doanh. Nó đã xảy ra trong rạp chiếu phim, tại buổi chiếu trả tiền theo lượt xem công khai đầu tiên của anh em nhà Lumières.  Giờ đây, trong thời đại của các dịch vụ phát trực tuyến, chế độ xem cá nhân chiếm ưu thế hơn so với chế độ xem theo nhóm. Công chúng thà ở nhà với chiếc điện thoại trên tay còn hơn đến một rạp chiếu phim to lớn, tối tăm, trong đó khán giả sẽ không còn là người làm chủ tình hình và bị cuốn vào dòng suy nghĩ của đạo diễn mà họ không thể kiểm soát được. Khán giả đã được dạy điều này bởi phương tiện truyền thông mới nhất hiện nay - Internet, thứ đã trải qua nhiều thay đổi trong suốt quá trình tồn tại của nó. Và bây giờ nó không chỉ được sử dụng để liên lạc (chức năng đầu tiên của Internet) mà còn để thể hiện bản thân. Hiện nay mạng xã hội đang thay thế điện ảnh, văn học và thực sự là tất cả nghệ thuật nói chung. Giờ đây, để chia sẻ cảm xúc và suy nghĩ của bạn với nhiều đối tượng, bạn chỉ cần truy cập trực tuyến và quay video trên tiktok hoặc đăng trên instagram. Các hình thức dài được thay thế bằng các hình thức ngắn.

TikTok Film Festival 2022, một hoạt động được cho là để nhằm lan tỏa cảm hứng điện ảnh với công chúng

Điện ảnh luôn giống như một tấm gương phản chiếu những vấn đề chính của thời đại, bao bọc chúng trong những cốt truyện. Do đó, với sự ra đời của các phương tiện truyền thông mới, công nghệ mới, nó không thể giữ nguyên như cũ, mỗi lần biến thành một thứ mới. Sau những buổi chiếu nổi tiếng của anh em nhà Lumières, trong khoảng nửa đầu thế kỷ 20, điện ảnh được coi là phương tiện truyền thông tiên tiến nhất do nền văn minh của chúng ta tạo ra.

Tuy nhiên, sự độc quyền và hào quang toàn năng này đã phá vỡ tảng băng mang tên truyền hình: nó ảnh hưởng lớn đến diện mạo và tham vọng của điện ảnh. Sự lan rộng của màn hình xanh với những chương trình liên tục đã dẫn đến một vòng thẩm mỹ hóa điện ảnh mới trong điều kiện khủng hoảng nghệ thuật. Sự ra đời của “làn sóng mới”, mang đến cho thế giới những đoạn cắt rời rạc, áp phích phim và nhiều thử nghiệm khác nhau với máy ảnh, và New Hollywood với những chủ đề gây tranh cãi và những anh hùng đã mất đã dẫn đến sự phát triển bùng nổ của phim tiên phong và video thời hậu chiến.

Phản ứng điện ảnh đối với sự phổ biến của máy tính và thiết bị điện tử được kết nối với World Wide Web đã trở nên không kém phần biểu cảm. Khi cái ảo bắt đầu ảnh hưởng ngày càng nhiều đến cuộc sống hàng ngày, các thử nghiệm phim đầu tiên xuất hiện, ngụ ý sự kết hợp giữa định dạng quay phim cổ điển và trình diễn máy tính để bàn có giao diện. Đã có trong bộ phim Tom in Love (2000), nhân vật chính là một chiếc máy tính, hay đúng hơn là màn hình của nó. Bản thân Tom, mắc chứng sợ khoảng trống, không xuất hiện trong khung hình cho đến cảnh cuối cùng, người xem chỉ nghe thấy giọng nói của anh ta… Và trong bộ phim kinh dị The Collingswood Story (2002), kỹ thuật quay phim của “bộ phim được tìm thấy” được sử dụng tích cực, xuất hiện từ những năm 1999 (Dự án phù thủy Blair) và được phân biệt bởi thực tế là một phần quan trọng của bộ phim được trình bày cho người xem dưới dạng tư liệu từ các bản ghi phim hoặc máy quay video.

Phim tài liệu giả như vậy, cùng với truyền thống của điện ảnh, đã tạo ra một hình thức kể chuyện bằng hình ảnh mới - cuộc sống trên màn ảnh, người phổ biến chính trong số đó là đạo diễn kiêm nhà sản xuất Timur Bekmambetov. Năm 2014, ông đã sản xuất một trong những bộ phim dài tập đầu tiên Unfriended. Điều thú vị là cùng năm đó, một số bộ phim khác về cuộc sống trên màn hình máy tính đã được phát hành: phim kinh dị Open Window (Cửa sổ mở) với Elijah Wood. Xu hướng này cho thấy mức độ phổ biến cao của định dạng này cũng như ý nghĩa và tầm quan trọng của nó đối với điện ảnh thời gian đó. “Các nhà làm phim không thể bỏ qua những câu chuyện diễn ra không phải trực tiếp mà là trực tuyến. Tôi nghĩ chúng ta không thể dừng quá trình này”. Leo Gabriadze, giám đốc của Remove from Friends cho biết.

Những bộ phim sau này, được quay dưới dạng screenlife, đã chứng minh rằng định dạng này phù hợp với mọi thể loại phim. Đây là cách quay phim kinh dị, hài kịch rẻ tiền, kể lại những câu chuyện trong Kinh thánh, phim truyền hình lãng mạn, phim dài tập về ngày tận thế, phim về thây ma và phim tài liệu… Điều gây tò mò nhất là loạt phim tài liệu cho điện thoại di động 1968- DIGITAL, kể về cuộc đời của những anh hùng thực sự của năm 1968 bằng màn hình điện thoại thông minh. Họ, giống như những nhân vật hiện đại bình thường, viết ra ý tưởng của họ trong ghi chú điện thoại, sử dụng mạng xã hội, tải ảnh lên và trò chuyện với bạn bè.

Sau đại dịch, trong thời gian đó có sự bùng nổ về cuộc sống trên màn ảnh ở một số quốc gia, định dạng này đang lụi tàn, tự cạn kiệt. Nhưng chủ đề mới liên quan đến Internet, troll, viết blog, lang thang trên mạng xã hội sẽ không biến mất ở bất cứ đâu và sẽ truyền cảm hứng cho các nhà làm phim trong một thời gian dài sắp tới, vì các tiện ích thâm nhập khắp mọi nơi không còn là khoa học viễn tưởng nữa mà là hiện thực khá dễ nhận biết xung quanh. Mạng xã hội và không gian ảo đang trở thành những nhân vật chính thức trong điện ảnh hiện đại.

Ví dụ nổi bật nhất về sự cường điệu là tuyển tập khoa học viễn tưởng Black Mirror, một tác phẩm châm biếm về một xã hội phụ thuộc vào màn hình sáng bóng lạnh lùng của điện thoại và TV. Tuy nhiên, trong loạt phim với chủ đề khác, người ta thấy rất rõ ảnh hưởng của smartphone đối với đời sống con người. Trong Emily in Paris, nhân vật chính chinh phục một thành phố mới với sự trợ giúp của tài khoản Instagram, thể hiện phẩm chất chuyên nghiệp của nhân vật và kết bạn… Chính sự tồn tại để trình diễn này đã hủy hoại cuộc đời của cô gái Guinevere từ phần đầu tiên của bộ phim truyền hình You, người thậm chí còn quan hệ tình dục khi rèm cửa mở. Tất nhiên, sự bất cẩn như vậy thu hút một kẻ cuồng rình rập khác. Tuy nhiên, không chỉ những người hâm mộ và những người theo dõi mới có thể viết tin nhắn cho bạn trên mạng. Trước đây, các nhân vật tích cực được phân biệt bởi lòng dũng cảm, sự khám phá và sự hy sinh, nhưng bây giờ các nhân vật không thể làm gì được - sự hiện diện của iPhone sẽ cho khán giả biết họ tốt hay xấu.

Ngoài screenlife, có thể kể đến hai định dạng video phổ biến hơn của thế kỷ 21 - video trực tuyến (qua Internet và truyền hình) và video gia đình, gợi nhớ đến thời kỳ đầu tiên của điện ảnh đã qua dưới dấu hiệu của phim thực tế, theo nhà sử học điện ảnh Tom Gunning. Tất cả những điều mới lạ này và sự phát triển của mạng xã hội đã làm nảy sinh một hiện tượng độc đáo khác - rạp chiếu phim tương tác, tức là những bộ phim được tạo riêng để đăng lên Internet và được cấu trúc phù hợp. Các ví dụ tiên phong nhất của định dạng này là các phim trên web của nhà tiên phong tài liệu kỹ thuật số Katerina Cizek và The Remixer Manifesto của Brett Gaylor.

Sự ra đi của điện ảnh với Internet không thể không ảnh hưởng đến nghệ thuật kịch tính, thành phần hình ảnh và nhịp điệu của nó. Người xem web đã quen với các video TikTok có nhịp độ nhanh sẽ thích phong cách năng động và đơn giản hơn.

Ngay từ năm 1930, với sự ra đời của âm thanh trong điện ảnh, Sergei Eisenstein đã đề xuất xem xét lại hình chữ nhật cổ điển. Trong bài giảng “Hình vuông động”, ông lập luận rằng định dạng 4:3 được kế thừa từ hội họa hàn lâm và do đó, không thể khẳng định là tiêu chuẩn được ưa thích nhất cho điện ảnh. Ông cũng lưu ý rằng ở châu Á, truyền thống mô tả theo chiều dọc phổ biến hơn, đặc biệt là trong các cuộn tranh của Trung Quốc và các bản khắc của Nhật Bản, trong cách viết văn bản theo chiều dọc. Eisenstein đã mơ về một định dạng rạp chiếu phim theo chiều dọc: “Nhưng tôi muốn nhấn mạnh rằng sự chuyển đổi sang mặt phẳng thẳng đứng là sự chuyển đổi lên một cấp độ cao hơn. Những xu hướng dọc này có thể được nhìn thấy trong các biểu hiện sinh học, văn hóa, trí tuệ và công nghiệp. Nhưng, giống như sự phát triển của Edison, những suy nghĩ của Eisenstein đã đi trước thời đại, bị đóng băng và không được đưa vào thực tế trong một thời gian dài.

Chúng ta đang sống trong một thế giới của các định dạng dọc, thứ đã trở thành một phần không thể thiếu trong thực tế tiến bộ của chúng ta khi sử dụng thiết bị di động, email và camera của điện thoại. Timur Bekmambetov cho biết: “Đây là một cột mốc mới: nhờ định dạng dọc, các sự kiện diễn ra trên màn hình của điện thoại thông minh thậm chí còn gây nghiện hơn và có vẻ chân thực và năng động hơn”. Theo lý thuyết về nhận thức của khán giả, màn hình dọc thực sự có các tính năng đặc biệt. Một đối tượng được chuyển từ khung ngang sang dọc, chỉ do khung thay đổi, có thể cung cấp cho người xem nhiều thông tin hơn và bản thân nó trở nên đơn giản hơn, cơ động hơn, lớn hơn, tức là mạnh mẽ và nguy hiểm hơn.

Theo Cloudflare, vào năm 2021, TikTok đã trở thành tài nguyên Internet được truy cập nhiều nhất trên thế giới, vượt qua Google và Facebook. Tất nhiên, sự nổi tiếng như vậy không thể không quan tâm đến các nhà làm phim. Đầu tiên, các đạo diễn và diễn viên trẻ tràn vào mạng xã hội này, những người có cơ hội sử dụng môi trường khá đơn giản này như một nền tảng để thể hiện tài năng của họ, sau đó là các tác phẩm điện ảnh khác nhau. Đây là cách rạp chiếu phim vi mô ra đời. Giống như YouTube, TikTok phát cho người dùng nội dung họ cần, nhưng không giống như “cha đẻ”, mỗi video ở đó kéo dài không quá một phút. “Ngay khi tôi phát hiện ra rằng TikTok không chỉ là một nền tảng khiêu vũ và hát nhép mà còn là một mạng xã hội đầy những nghệ sĩ tài năng, tôi đã nghĩ đó là nơi hoàn hảo cho các bộ phim của mình”. Đạo diễn Ethan Frank của TikTok cho biết trong một cuộc phỏng vấn. Ông đã mô tả các bộ phim của mình là cách kể chuyện bằng hình ảnh, trong đó một câu chuyện được kể thông qua hình ảnh và âm nhạc hơn là lời thoại.

Thông thường, cốt truyện của những video như vậy dựa trên những tình huống bất thường trong đó thực tế được kết hợp với điều phi lý. Điều này được thực hiện để ngay lập tức thu hút sự chú ý của người xem và gây sốc cho khán giả. Tiktokers quay những câu chuyện về con cá vàng tội phạm, bắt chước phong cách làm phim của các đạo diễn nổi tiếng, chẳng hạn như Wes Anderson, thể hiện sự trừu tượng với âm nhạc lớn dễ nhận biết. Về cốt lõi, tiktok giết chết cao trào trong nghệ thuật xây dựng kịch tính. Thật khó để nói liệu điều này là tốt hay xấu. Đó là sự cần thiết hơn của định dạng, nếu không có nó thì những bản phác thảo kịch tính không thể tồn tại.

Sự khác biệt chính giữa tiktok điện ảnh và các bản phác thảo dài một phút khác là sự hiện diện của cốt truyện, chỉnh sửa và quay từ nhiều góc độ. Tất nhiên, tất cả những điều này được vay mượn từ rạp chiếu phim, ảnh hưởng đến mạng xã hội. Việc trao đổi các ý tưởng và tuyên bố giữa các phương tiện truyền thông này xảy ra liên tục. Trước hết, trong các video ngắn theo chiều dọc, các đặc điểm của phim Charlie Chaplin và tất cả các phim câm đều được đoán ra khi bản chất của câu chuyện được truyền tải bằng các chuyển động và nét mặt. Và cả những trò đùa của anh em nhà Marx, những người chuyên về hài kịch phi lý. Các video không có giọng nói và ngôn ngữ giúp TikTokers tạo ra nội dung có thể hiểu được ở bất kỳ nơi nào trên thế giới.

Năm 2019, sê-ri web Youngzterz đầu tiên xuất hiện trên nền tảng TikTok, được quay trên iPhone thay vì máy ảnh chuyên nghiệp. Các diễn viên của loạt phim là những blogger tiktok nổi tiếng. Do đó, ngoài việc ảnh hưởng đến định dạng và chủ đề của phim, TikTok có thể đóng vai trò như một loại xưởng sản xuất các ngôi sao thế hệ mới. Tất cả bắt đầu với một vai khách mời, với “bóng dáng” của các blogger trong một bộ phim lớn. Nhưng khi ngày càng có nhiều nhà sản xuất nội dung mới xuất hiện ở nhiều nơi trên Internet, sự hợp tác của các kênh truyền hình với họ không chỉ trở thành một trong những đòn bẩy tiếp thị trong việc quảng bá phim tại phòng vé mà còn nhiều nơi khác.

Liệu sự xuất hiện của các blogger trong điện ảnh có bao giờ trở thành sự xâm lấn vào thứ quý giá nhất của nghệ thuật? Đó là một vấn đề phức tạp. Nhưng sự xuất hiện của những người có ảnh hưởng trong các tác phẩm mới của các nhà làm phim có văn hóa cao như các đạo diễn nổi tiếng là điều khó tin. Những tác giả như vậy vẫn làm những bộ phim chậm, vẫn thống trị các liên hoan phim, với những diễn viên chuyên nghiệp và những nhân vật sáng giá. Có lẽ ở đây có một ranh giới mà nếu không phải là mãi mãi thì chắc chắn là rất lâu nữa sẽ ngăn cách thế giới nghệ thuật với những thước phim vô nghĩa xem một lần rồi biến mất khỏi ký ức.

Andy Warhol, nghệ sĩ đại chúng nổi tiếng người Mỹ từng nói: “Trong tương lai, mọi người đều có thể nổi tiếng trong 15 phút.  Có thể ông ấy, như nhiều người sáng tạo, là một người có tầm nhìn xa trông rộng. Trong cụm từ mạnh mẽ này, ông đã mô tả vinh quang của những nhân vật trong các video truyền thông xã hội sử dụng những trò đùa của quá khứ sẽ kéo dài bao lâu. Sprinkler, Charlie Chaplin, Buster Keaton, anh em nhà Marx đã mang đến cho thế giới một bộ phim hài chất lượng. Ngày nay điều ngược lại đang xảy ra. Nhà sử học nghệ thuật người Nga Oleg Aronson mô tả ông trên tạp chí Art of Cinema như sau: “Những trò đùa vô nghĩa đang trở lại. Và rạp chiếu phim đầu tiên khai sinh ra chúng đang tái định vị chính mình trong mười lăm giây của một cảm xúc được chia sẻ thể hiện qua hàng triệu lượt xem trên TikTok. Tốt hơn thậm chí ngắn hơn, nhưng nhịp nhàng hơn. Tweet, meme, mẫu hoạt động theo cùng một cách. Tất cả chúng đều giả định tính không thể chia cắt, tính không duy nhất và tính lặp lại vô hạn. Và cho dù chúng có làm phiền khẩu vị của chúng ta đến mức nào, nhưng nhờ có chúng mà nhịp điệu của hiện tại trở nên rõ ràng...”.

Cho dù chúng ta cảm thấy thế nào về đa phương tiện và sự kết hợp giữa đại chúng với giới thượng lưu, thì việc hình thành thế giới quan và cách nhìn nhận mới nhất trong thời đại thực tế ảo là điều không thể tránh khỏi. Nghệ thuật luôn đáp ứng và phản ánh tức thời về các sự kiện công nghệ. Và văn hóa thông tin hiện đại tạo ra một không gian mới cho nghệ thuật màn ảnh.

Đoàn Tuấn Tổng hợp và giới thiệu

Nguồn Văn nghệ số 27/2023