Tiểu thuyết gia, Nhà thơ, Kịch tác gia Na Uy Jon Fosse - người đã tìm thấy lượng độc giả ngày càng tăng trong thế giới nói tiếng Anh cho những cuốn tiểu thuyết đề cập đến chủ đề về tuổi già, cái chết, tình yêu và nghệ thuật - đã được trao giải Nobel Văn học vào hôm thứ Năm (ngày 05/10/2023- ND), “vì những vở kịch và văn xuôi sáng tạo của ông đã mang lại tiếng nói cho những điều không thể nói được.”

Là một nhà văn xuất sắc, đã xuất bản khoảng 40 vở kịch, cũng như nhiều cuốn tiểu thuyết, thơ, tiểu luận, sách thiếu nhi và tác phẩm dịch thuật, nên Fosse đã từ lâu được kính trọng vì ngôn ngữ phóng khoáng, siêu việt và những thử nghiệm về hình thức của ông.

Trong một cuộc họp báo hôm thứ Năm, Anders Olsson, Chủ tịch Ủy ban văn học Nobel, đã ca ngợi “ngôn ngữ nhạy cảm của Fosse, khám phá giới hạn của ngôn từ”.

Tiểu thuyết gia, Nhà thơ, Kịch tác gia Na Uy Jon Fosse

Tác phẩm của Fosse đã được dịch sang khoảng 50 thứ tiếng và ông là một trong những nhà viết kịch còn sống được biểu diễn rộng rãi nhất trên thế giới. Nhưng gần đây ông mới nhận được sự hoan nghênh lớn ở các nước nói tiếng Anh, chủ yếu nhờ vào tiểu thuyết của ông: “Một cái tên mới: Septology VI-VII”( A New Name: Septology VI-VII ) đã lọt vào vòng chung khảo của Giải thưởng Sách Quốc gia (National Book Award) năm ngoái, và hai cuốn tiểu thuyết của ông đã được đề cử Giải thưởng Sách Quốc tế (the International Booker Prize).

Từ lâu, ông đã được cho là sẽ nhận được giải Nobel. Vào năm 2013, các nhà cái ở Anh thậm chí còn tạm thời đình chỉ việc đặt cược vào giải thưởng sau một loạt vụ cá cược vào chiến thắng của ông, mặc dù giải thưởng đã không đến với ông trong một thập kỷ nữa. Cuối cùng, cuộc gọi từ ban tổ chức giải Nobel đã đến khi Fosse đang đi đến Frekhaug, một ngôi làng ở bờ biển phía tây Na Uy, nơi ông có một ngôi nhà.

Trong một tuyên bố được gửi qua Nhà xuất bản Na Uy, Fosse, 64 tuổi, cho biết ông “vừa thực sự hạnh phúc vừa thực sự ngạc nhiên” khi nhận được giải thưởng. Ông nói: “Tôi đã nằm trong số những người được yêu thích trong 10 năm và cảm thấy chắc chắn rằng mình sẽ không bao giờ nhận được giải thưởng. Chỉ đơn giản là tôi không thể tin được.”

Khi được hỏi mục đích mà ông muốn truyền tải cho độc giả trong tác phẩm của mình là gì, Fosse cho biết là ông hy vọng mang lại cho độc giả cảm giác thanh thản.

Ông nói: “Tôi hy vọng họ có thể tìm thấy sự bình yên trong các tác phẩm hoặc từ các bài viết của tôi”.

Khi nhận được vinh dự mà nhiều người xem là vinh dự cao quý nhất trong văn học, Fosse (tên được phát âm là Yune FOSS-eh, theo người phiên dịch của ông) đã gia nhập danh sách những người đã được trao giải này, bao gồm Toni Morrison , Kazuo Ishiguro và Annie Ernaux.

Các nhà phê bình đã so sánh những vở kịch ngẫu hứng của Fosse với tác phẩm của hai người đoạt giải Nobel khác: Harold Pinter và Samuel Beckett. Ông còn được gọi là “Ibsen mới”, theo tên nhà viết kịch nổi tiếng người Na Uy Henrik Ibsen.

Sinh năm 1959 tại Haugesund, Fosse lớn lên ở miền Tây Na Uy, trong một trang trại nhỏ ở Strandebarm. Ông bắt đầu sáng tác thơ và truyện từ năm 12 tuổi và với ông, viết lách là một hình thức giải thoát. Ông nói với The Guardian vào năm 2014: “Tôi tạo ra không gian riêng cho mình trên thế giới này, đó là một nơi mà tôi cảm thấy an toàn.” 

Khi còn trẻ, ông là một người cộng sản và theo chủ nghĩa vô chính phủ. Ông nghiên cứu văn học so sánh tại Đại học Bergen. Fosse viết bằng tiếng Nynorsk (còn gọi là tiếng Na Uy mới- ND), một ngôn ngữ thiểu số, thay vì tiếng Bokmål là ngôn ngữ Na Uy được sử dụng rộng rãi hơn trong văn học. Trong khi một số người giải thích việc ông sử dụng tiếng Nynorsk như một tuyên bố chính trị thì Fosse lại nói rằng, đơn giản vì ông đã lớn lên cùng với ngôn ngữ đó.

Năm 1983, ông xuất bản cuốn tiểu thuyết đầu tay “Đỏ, Đen” (Tiếng Anh: Red, Black), khởi đầu một sự nghiệp lẫy lừng. Các tác phẩm nổi tiếng nhất của ông bao gồm tiểu thuyết “Sầu muộn”(Melancholia), câu chuyện đi sâu vào tâm hồn của một họa sĩ bị suy sụp tinh thần; cuốn tiểu thuyết “Bình minh và màn đêm” (Morning and Evening) của ông, mở đầu bằng khoảnh khắc nhân vật chính chào đời và kết thúc vào ngày cuối cùng của cuộc đời anh ta; và tác phẩm bảy tập  “Septology”, một tác phẩm dày hơn 1.000 trang kể về hai nghệ sĩ lớn tuổi có thể là cùng một người: Một người thì thành đạt, còn người người kia thì trở thành con ma men.

Jacques Testard, người sáng lập Fitzcarraldo Editions, Nhà xuất bản Fosse ở Anh cho biết, tác phẩm của ông đề cập đến các chủ đề “tình yêu, nghệ thuật, cái chết, tang tóc và tình bạn”, trong khi đó chính “cảnh quan các vịnh hẹp phía Tây gần Bergen, nơi làm ông đã lớn lên” lại gần như là một nhân vật.

Mặc dù khởi đầu là một nhà thơ và tiểu thuyết gia, Fosse đã nổi lên với tư cách là một kịch tác gia. Vào cuối những năm 1990, ông đã được quốc tế công nhận với việc trình diễn vở kịch đầu tiên của mình tại Paris, “Ai đó sẽ đến” (Someone Is Going to Come), kể về một người đàn ông và một người phụ nữ tìm kiếm sự cô độc trong một ngôi nhà xa xôi bên bờ biển. Theo Fosse, ông đã viết nó trong vòng bốn hoặc năm ngày và không hề sửa chữa lại.

Trong 15 năm, ông tập trung vào sân khấu và đi nhiều nơi để trình diễn các vở kịch của mình trên phạm vi quốc tế. Nhưng sau đó ông đã quyết định dành toàn tâm cho  tiểu thuyết, ông không đi du lịch, bỏ rượu và cải đạo sang Công giáo.

Đã từng là một người vô thần than nhưng sau này đã tìm đến với tôn giáo, Fosse đã mô tả việc sáng tác như một hình thức hiệp thông thần bí.

Trong một cuộc phỏng vấn của The Los Angeles Review of Books vào năm 2022, ông nói rằng: “Khi tôi viết tốt, sẽ có ngôn ngữ im lặng thứ hai. Ngôn ngữ im lặng này nói lên tất cả những gì nó muốn nói. Đó không phải là câu chuyện, nhưng bạn có thể nghe thấy điều gì đó được cất lên từ một giọng nói thầm lặng ở đằng sau nó.”

Mặc dù tác phẩm của Fosse đôi khi mang tính thử nghiệm chính thức - chẳng hạn như “Septology”, được bắt đầu dưới dạng một câu tường thuật theo dòng ý thức duy nhất – nhưng nó cũng thường có thể mang lại cảm giác đắm chìm và hấp dẫn.

Trả lời một cuộc phỏng vấn qua email vào thứ Năm vừa qua, Fosse nói rằng, hàng thập kỷ viết lách đã dạy cho ông sự khiêm tốn và gạt bỏ những kỳ vọng sang một bên.

Ông nói: “Khi bắt đầu viết, tôi không bao giờ cảm thấy chắc chắn rằng mình có thể viết được một tác phẩm mới”. “Tôi không bao giờ lên kế hoạch trước cho bất cứ điều gì, tôi chỉ ngồi xuống và bắt đầu viết. Và đến một lúc nào đó, tôi có cảm giác rằng tác phẩm đã được viết sẵn và tôi chỉ cần viết nó ra trước khi nó biến mất.”

Adam Z. Levy, Nhà xuất bản của Transit Books, một tờ báo nhỏ đã bắt đầu xuất bản Fosse ở Hoa Kỳ vào năm 2020, cho biết: “Công việc của ông ấy có thể đơn giản đến mức khó tin”. “Ông ấy thường viết văn xuôi đơn giản và rất đơn giản, nhưng những cuốn sách của ông ấy khiến bạn phải ngạc nhiên. Nó đảm nhận chất lượng thực sự cảm động này. Các câu lặp lại, quanh co, bắt đầu ở một chỗ rồi quay lại chỗ đó vào một điểm nào đó, kiểu như xoắn ốc ra bên ngoài.”

Damion Searls, một trong những dịch giả tiếng Anh của Fosse, nói rằng mặc dù Fosse viết bằng nhiều phương tiện khác nhau, nhưng điểm nhất quán trong tác phẩm của ông là cảm giác thanh thản, đó là lý do tại sao tác phẩm của ông thường được mô tả là có tính thôi miên hoặc gợi lên một tâm linh kinh nghiệm.

Searls, người dịch từ tiếng Đức, Na Uy, Pháp và Hà Lan, cho biết: “Một trong những từ khóa mà Fosse dùng để nói về tiểu thuyết của mình là sự an yên. Có một sự bình yên thực sự trong đó, mặc dù trong câu chuyện, có người chết, kẻ ly hôn, nhưng nó vẫn tỏa ra sự thanh thản.”

Cùng với uy tín và doanh số bán sách tăng mạnh, Fosse sẽ nhận được 11 triệu krona Thụy Điển, khoảng 991.000 USD.

Trước Fosse, những nhà văn người Na Uy đã nhận giải thưởng Nobel văn học là Sigrid Undset, một nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử đoạt giải năm 1928, và Knut Hamsun năm 1920.

Trong những năm gần đây, Viện Hàn lâm Thụy Điển, nơi tổ chức giải thưởng, đã cố gắng tăng cường sự đa dạng của các tác giả được coi là sau khi vấp phải những lời chỉ trích rằng: chỉ mới có 17 nhà văn nữ đoạt giải và phần lớn những người  đoạt giải đến từ Châu Âu hoặc Bắc Mỹ. Sự lựa chọn Fosse có thể được hiểu là một bước lùi so với những nỗ lực đó.

Trước thông báo hôm thứ Năm, tại một cuộc họp báo ở Stockholm, Fosse là một trong những ứng cử viên được yêu thích, mặc dù trước ông còn có những gương mặt sáng giá như: Tàn Tuyết, một nhà văn Trung Quốc thường viết truyện ngắn siêu thực và thử nghiệm, cũng như Haruki Murakami ; Salman Rushdie; và Ngugi wa Thiong'o, một tiểu thuyết gia và nhà viết kịch người Kenya.

Trong một tuyên bố được đưa ra thông qua Nhà xuất bản Na Uy hôm thứ Năm, Fosse cho biết ông “choáng ngợp và có phần sợ hãi”.

Cách đây gần một thập kỷ, khi được hỏi về hy vọng nhận giải thưởng Nobel, Fosse nói rằng “tất nhiên ” là có, nhưng ông cũng cảnh giác với gánh nặng kỳ vọng mà nó sẽ mang lại cho mình.

Ông trả lời trong một cuộc phỏng vấn của The Guardian: “Thông thường, họ trao  nó cho những nhà văn đã già cả, và điều đó thật khôn ngoan”. “Bạn nhận được giải thưởng khi mà giải thưởng đó không còn ảnh hưởng đến bút nghiệp của bạn nữa.”

                                                                                                  Alex Marshall &  Alexandra Alter

   Bùi Xuân dịch

                                                                                 Nguồn: The NewYork Times   

                                                             *