Vào những ngày này cách nay 78 năm, khắp nơi trên đất nước ta sục sôi khí thế cách mạng tiến tới Tổng khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân.

Đặc biệt ở Hà Nội, từ đầu tháng 8/1945, các tổ chức chính trị phản động và thân Nhật ráo riết chạy đua với phong trào cách mạng bằng các hoạt động mít tinh, diễn thuyết, diễu hành… để lôi kéo quần chúng. Trong số đó, Tổng hội viên chức, một tổ chức của chính phủ bù nhìn tay sai thân Nhật, cũng khẩn trương tổ chức một cuộc mít tinh ở Nhà hát lớn (Hà Nội) vào ngày 17/8 để thị uy và gây thanh thế.

Bà Nguyễn Khoa Diệu Hồng. Ảnh chụp tháng 8/2000

Trước tình thế đó, Uỷ ban khởi nghĩa của Thành uỷ Hà Nội chủ trương biến cuộc mít tinh của Tổng hội viên chức thành một cuộc biểu dương lực lượng của quần chúng cách mạng. Các tổ chức đoàn thể tiến bộ là thành viên của Mặt trận Việt Minh, như: Đoàn thanh niên tuyên truyền xung phong thành Hoàng Diệu, Hội phụ nữ cứu quốc, Đội thanh niên xung phong của đảng Dân chủ… đã tích cực tham gia và hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao. Nổi bật trong cuộc mít tinh hôm đó là sự kiện một phụ nữ bước lên chiếm loa phóng thanh, cất giọng Huế diễn thuyết ủng hộ Việt Minh, vạch trần âm mưu của các thế lực tay sai thân Nhật. Người phụ nữ đó là Nguyễn Khoa Diệu Hồng, một nữ trí thức dòng dõi “trâm anh thế phiệt” ở Huế. Bài diễn thuyết của bà được đông đảo quần chúng vỗ tay hoan hô nhiệt liệt. Kết thúc mít tinh là cuộc tuần hành thị uy của hàng chục vạn quần chúng cách mạng và các lực lượng tiến bộ trên các đường phố lớn ở Hà Nội, suốt từ trưa đến chiều tối ngày 17/8. Sự kiên này được coi như “cuộc tổng diễn tập khởi nghĩa” của Cách mạng tháng 8 năm 1945.

Cách đây 23 năm, vào dịp kỷ niệm 55 năm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9 (1945-2000), tôi đến thăm bà Nguyễn Khoa Diệu Hồng tại nhà riêng của bà ở số 4 Lý Đạo Thành - Hà Nội. Hơn nửa thế kỷ đã trôi qua, nhưng trong bà vẫn vẹn nguyên cảm xúc mỗi khi kể về giây phút bà bước lên chiếm diễn đàn cuộc mít tinh hôm ấy. Bà kể: “Chiều 16/8/1945 bác sĩ Chu Văn Tích là Đội trưởng Đội tuyên truyền xung phong của đảng Dân chủ, gặp tôi và thông báo ngày mai Tổng hội viên chức sẽ có cuộc mít tinh lớn ở quảng trường Nhà hát Lớn để khuếch trương thanh thế và lôi kéo quần chúng ủng hộ chính phủ thân Nhật. Đoàn thể cách mạng giao cho Đội tuyên truyền xung phong của đảng Dân chủ phối hợp với Đoàn thanh niên tuyên truyền xung phong thành Hoàng Diệu của ông Vũ Oanh (sau này là Uỷ viên Bộ Chính trị) phá cho được cuộc mít tinh này. Tôi được  giao nhiệm vụ khi nào anh Trần Lâm (sau này là Chủ nhiệm Uỷ ban phát thanh - truyền hình) buông lá cờ đỏ sao vàng từ bao lơn tầng 2 của Nhà hát Lớn trùm xuống tiền sảnh, thì tiến lên chiếm diễn đàn hô hào quần chúng ủng hộ Việt Minh, sẵn sàng chớp thời cơ khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân. Khi sự việc diễn tiến đúng như vậy thì vì xúc động quá, tôi luống cuống làm đổ chiếc micro. Đang loay hoay không biết sửa như thế nào, thì một đại biểu của Tổng hội viên chức vội chạy đến nhặt máy, sửa dây, thử tiếng… rất thành thạo rồi trao cho tôi. Thì ra nhiều người trong số họ cũng đã ngả về phía cách mạng, sẵn sàng ủng hộ Việt Minh. Phút chốc, tôi bỗng thấy mình bình tĩnh, tự tin vì biết bên cạnh mình có hàng vạn đồng bào, đồng chí đang sát cánh sẵn sàng nhất tề đứng dậy…”

Bà Nguyễn Khoa Diệu Hồng sinh ra trong một gia đình dõng dõi khoa bảng ở Huế. Hồi nhỏ bà học ở trường Lít-xê (Lysée) Khải Định, lớn lên dạy học ở trường Đồng Khánh (Huế). Năm 1936, vì tham gia Đoàn học sinh yêu nước, tham gia biểu tình ủng hộ cuộc đấu tranh của công nhân Trường Thi (Vinh - Nghệ An), nên bà bị bắt giam 3 tháng ở lao Thừa Phủ. Nhờ có người chú ruột là ông Nguyễn Khoa Tân làm Thượng thư bộ Hộ trong triều đình tác động, nên bà được tha tù nhưng phải đổi ra Thanh Hoá dạy học ở trường Đào Duy Từ. Tại đây bà được ông Võ Đức Huề (tức đồng chí Trần Quang Huy, sau này là Uỷ viên Trung ương Đảng) giác ngộ cách mạng, vận động bà tham gia Mặt trận Việt Minh. Tháng 3/1945, sau khi Nhật hất cẳng Pháp, bà được tổ chức phân công ra Hà Nội hoạt động trong phong trào trí thức yêu nước. Ra Hà Nội, bà đã được với các ông Chu Văn Tích và Trần Lâm là những cán bộ của đảng Dân chủ trong Mặt trận Việt Minh bắt liên lạc và giao nhiệm vụ…

Sau này, trong hồi ký cũng như nhiều lần chuyện trò tâm sự, bà Nguyễn Khoa Diệu Hồng thừa nhận rằng: Những ngày đầu được giác ngộ cách mạng, bà cũng như nhiều đồng chí của mình không hiểu Việt Minh là một tổ chức như thế nào. Nhưng khi biết lãnh tụ của Việt Minh chính là nhà cách mạng Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh thì họ tin tưởng đi theo; vì họ đã được biết nhiều về những hoạt động yêu nước, đấu tranh đòi độc lập dân tộc của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ở nước ngoài, qua sách báo thời kỳ Mặt trận Bình dân Pháp và thái độ của nhà cầm quyền thực dân đối với Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh. Hơn 3 năm sau ngày Cách mạng tháng Tám thành công, bà Nguyễn Khoa Diệu Hồng mới được gặp Bác Hồ. Đó là vào cuối năm 1948, bà là đại biểu Trung ương Hội phụ nữ Việt Nam về Việt Bắc dự hội nghị dân vận. Buổi tối trước hôm hội nghị, bà được sang chào Bác Hồ. Sau khi báo cáo công việc với Bác, bà được theo Bác sang thăm cơ quan Tổng cục Chính trị của Bộ Quốc phòng. Đêm tối đường rừng không đèn đuốc gì nhưng Bác đi rất nhanh nhẹn. Chốc chốc Người quay lại hỏi: “Cô Hồng đâu rồi? Có đi kịp không?”. Đến một con suối có thân cây bắc ngang làm cầu, Bác sang trước rồi quay lại nhắc: “Cô Hồng đi cẩn thận nhé!”. Rồi Bác đứng chăm chú dõi theo từng bước đi của bà… Từ đấy, suốt cuộc đời hoạt động cách mạng, lúc khó khăn gian khổ cũng như khi thuận lợi may mắn, bà Nguyễn Khoa Diệu Hồng luôn cảm thấy lúc nào cũng có ánh mắt Bác Hồ thân yêu trìu mến như một người cha đang dõi theo từng suy nghĩ và việc làm của mình…

Một trong những bài học quan trọng của Cách mạng tháng 8 năm 1945, là Đảng ta đã huy động được sức mạnh to lớn của toàn dân tộc kết hợp sức mạnh của thời đại để chớp thời cơ, tiến hành tổng khởi nghĩa thành công. Không chỉ tập hợp được hàng triệu quần chúng nhất tề đứng lên, Đảng và Bác Hồ còn tập hợp được đông đảo các nhân sĩ trí thức, trong đó nhiều người từng phục vụ trong chế độ cũ, cùng các chức sắc tôn giáo, các đoàn thể xã hội… Tất cả đều hăng hái tham gia cách mạng, tạo nên sức mạnh vô bờ bến của quần chúng nhân dân, mà trường hợp của bà Nguyễn Khoa Diệu Hồng chỉ là một trong muôn vàn dẫn chứng sinh động. Cách mạng tháng Tám và lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh đã trở thành niềm kiêu hãnh, sức kết nối và lan tỏa của triệu triệu con tim, thành niềm cảm hứng lớn lao của cả dân tộc đang tự tin vươn về phía trước.

Có thể nói trong thời kỳ vận động Cách mạng tiến tới Tổng khởi nghĩa giành chính quyền, sức hấp dẫn và cảm hóa của Cách mạng, của Bác Hồ là vô cùng kỳ diệu. Bởi cách mạng thể hiện ý chí nguyện vọng của toàn dân, nên đã kết tinh được trí tuệ và sức mạnh toàn dân. Sức mạnh ấy bắt nguồn từ niềm tin của nhân dân đối với cách mạng, thông qua lời nói và việc làm của những người cán bộ cách mạng, đặc biệt là những tấm gương hi sinh vì nước vì dân của các chiến sĩ cách mạng mà Bác Hồ là một tấm gương tiêu biểu. “Sức hút” của Việt Minh bắt nguồn từ đạo đức, tư tưởng, phong cách Hồ Chí Minh. Đó là bản chất văn hóa của sự nghiệp cách mạng do Đảng cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh lãnh đạo. Và sự nghiệp xây dựng đất nước trong thời kỳ phát triển kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa; đặc biệt là công cuộc chống “giặc nội xâm”, xây dựng và chỉnh đốn Đảng hiện nay, vẫn luôn có ánh mắt Bác Hồ nghiêm khắc và trìu mến dõi theo…

Bùi Đức Thọ

Nguồn Văn nghệ số 35+36/2023