Nhiếp ảnh mỹ thuật là nhiếp ảnh được tạo ra phù hợp với tầm nhìn của nhiếp ảnh gia với tư cách là nghệ sĩ, sử dụng nhiếp ảnh làm phương tiện để thể hiện sự sáng tạo. Mục tiêu của nhiếp ảnh mỹ thuật là thể hiện một ý tưởng, một thông điệp hoặc một cảm xúc. 

Như vậy, nhiếp ảnh mỹ thuật có thể được coi là một loại hình nhiếp ảnh thể hiện góc nhìn của nghệ sĩ đằng sau máy ảnh thay vì sự thật khách quan về bất kỳ chủ đề nào mà máy ảnh tập trung vào. Trạng thái này có thể được quy cho nhiếp ảnh tùy thuộc vào khả năng tiếp nhận của giới phê bình và mục tiêu đằng sau việc tạo ra nó, điều này giúp phân biệt nó với các thể loại nhiếp ảnh khác. Nhiếp ảnh mỹ thuật có thể được thực hiện bằng bất kỳ loại máy ảnh tĩnh nào, vì nghệ sĩ chứ không phải công cụ họ sử dụng sẽ quyết định tính sáng tạo của một bức ảnh. Các nhiếp ảnh gia mỹ thuật truyền tải một khái niệm, cảm giác hoặc thông điệp mới lạ dành riêng cho nghệ sĩ.  Mọi thể loại nhiếp ảnh đều có tiềm năng trở thành mỹ thuật. 

Bức ảnh “Sapa trong sương sớm” của nhà nhiếp ảnh Võ An Ninh, một trong những bức ảnh nghệ thuật đẹp nhất về Sapa

Nhiếp ảnh mỹ thuật bắt đầu khi nào?

Người ta cho rằng những nỗ lực thành công trong việc chụp ảnh mỹ thuật có thể bắt nguồn từ những người thực hành thời Victoria, thời kỳ đầu của nhiếp ảnh, chẳng hạn như Julia Margaret Cameron, Charles Lutwidge Dodgson, Oscar Gustave Rejlander và những người khác. Alfred Stieglitz và Edward Steichen là những người có công trong việc biến nhiếp ảnh thành một tác phẩm nghệ thuật, và Stieglitz đặc biệt nổi tiếng khi đưa nó vào các bộ sưu tập bảo tàng.

Ở Anh, vào năm 1960, nhiếp ảnh chưa thực sự được công nhận là một môn Mỹ thuật. Theo SD Jouhar, người thành lập Hiệp hội Mỹ thuật Nhiếp ảnh vào thời điểm đó: “Hiện tại, nhiếp ảnh thường không được công nhận là gì hơn là một nghề thủ công. Ở Hoa Kỳ, nhiếp ảnh đã được công khai chấp nhận là Mỹ thuật ở một số khu vực chính thức. Nó được trưng bày trong các phòng trưng bày và triển lãm như một Nghệ thuật. London Salon trưng bày nhiếp ảnh tranh ảnh, nhưng nói chung nó không được hiểu là một nghệ thuật. Dù một tác phẩm có thể hiện phẩm chất thẩm mỹ hay không thì nó vẫn được chỉ định là “Nhiếp ảnh tranh ảnh”, đó là một thuật ngữ rất mơ hồ. Bản thân nhiếp ảnh gia phải tự tin vào tác phẩm của mình cũng như vào phẩm giá và giá trị thẩm mỹ của nó, để buộc phải được công nhận là một Nghệ thuật hơn là một Nghề thủ công”. 

Các tổ chức của Mỹ, chẳng hạn như Aperture Foundation và Museum of Modern Art (MoMA), đã làm rất nhiều việc để đưa nhiếp ảnh lên vị trí hàng đầu trong lĩnh vực mỹ thuật. Việc MoMA thành lập khoa nhiếp ảnh vào năm 1940 và bổ nhiệm Beaumont Newhall làm người phụ trách đầu tiên thường được coi là sự xác nhận mang tính thể chế về vị thế của nhiếp ảnh như một nghệ thuật. 

Tuy nhiên, sự tồn tại của “bức tranh được chiếu bằng nhiếp ảnh” giờ đây đã làm mờ đi ranh giới giữa hội họa và nhiếp ảnh mà theo truyền thống là tuyệt đối. Nhiếp ảnh mỹ thuật được tạo ra chủ yếu như một sự thể hiện tầm nhìn của nghệ sĩ, nhưng với tư cách là một sản phẩm phụ, nó cũng rất quan trọng trong việc thúc đẩy một số nguyên nhân nhất định. 

Vậy nhưng, trong lịch sử phát triển của mình, nhiếp ảnh mỹ thuật đôi khi bị đánh đồng với một số thể loại ảnh khác, chẳng hạn như “sự trùng lặp”. Báo ảnh và chụp ảnh mỹ thuật bắt đầu trùng lặp từ “cuối những năm 1960 và 1970, khi... các nhiếp ảnh gia tin tức bắt đầu liên lạc với nhiếp ảnh nghệ thuật và hội họa”.  Năm 1974, Trung tâm Nhiếp ảnh Quốc tế được khai trương, tập trung vào cả “báo chí ảnh nhân đạo” và “nhiếp ảnh nghệ thuật”. Đến năm 1987, “những bức ảnh được chụp cho các tạp chí và báo giờ đây thường xuyên xuất hiện trở lại - trong khung - trên tường của các viện bảo tàng và phòng trưng bày”.

Bây giờ, mỗi người dân trên thế giới đều có thể tự chụp ảnh và tạo ra những bức ảnh mỹ thuật đúng nghĩa. Các ứng dụng điện thoại thông minh mới đôi khi được sử dụng để chụp ảnh mỹ thuật. Song, thực tế là nhiếp ảnh ngày càng phổ biến hơn nhưng vẫn có sự chênh lệch lớn về chất lượng giữa các hình ảnh khác nhau. Có thể rất khó để định nghĩa chính xác nhiếp ảnh và xác định loại hình ảnh nào vẫn đủ tiêu chuẩn là tác phẩm nghệ thuật.

Nhiếp ảnh Mỹ thuật và Nhiếp ảnh thương mại

“Nhiếp ảnh thương mại” thường không được coi là mỹ thuật. Những bức ảnh mỹ thuật được tạo ra như những tác phẩm nghệ thuật và như một phương tiện biểu đạt nghệ thuật, không nhằm mục đích sử dụng trong thương mại. Nhiếp ảnh mỹ thuật tuân thủ các ý tưởng và tiêu chuẩn cơ bản giống như các nguyên tắc mỹ thuật truyền thống khác như điêu khắc và hội họa. Các triển lãm nghệ thuật tương tác hoặc đa phương tiện cũng có thể sử dụng nhiếp ảnh mỹ thuật.

 Nhiều hình ảnh đáng chú ý và nổi bật không phải là tác phẩm nghệ thuật cao mà được sản xuất để sử dụng cho mục đích thương mại. Chúng bao gồm nhiếp ảnh đại diện như chụp ảnh tin tức hoặc tài liệu, cũng như chụp ảnh tạp chí. Ngay cả khi những nhiếp ảnh gia này có thể sở hữu tài năng vượt trội và ảnh của họ có thể có tác động đáng kể, họ vẫn không được coi là nhiếp ảnh có tính nghệ thuật cao. Tất cả đều xoay quanh chức năng chủ định của nhiếp ảnh, mà trong trường hợp của báo ảnh là kể lại câu chuyện và biên niên sử hơn là thể hiện quan điểm và ý tưởng sáng tạo ban đầu của chính nghệ sĩ.

Ai cũng có thể chụp ảnh, tất nhiên rồi, nhưng không phải ai cũng là người có tay nghề cao. Một hình ảnh mỹ thuật không chỉ đơn thuần là sự mô tả đơn giản hoặc theo nghĩa đen về cảnh hoặc chủ đề. Một nghệ sĩ giỏi sẽ có phong cách đặc biệt hoặc thể hiện sự phát triển về kỹ thuật hoặc chủ đề theo thời gian. Những bức tranh mỹ thuật được chọn lọc chứ không phải bất cứ bức tranh cũ nào cũng được. Trong tác phẩm của mình, các nhiếp ảnh gia mỹ thuật áp dụng các khái niệm và thành phần nghệ thuật. Những họa sĩ xuất sắc này sẽ tính đến các yếu tố như không gian, sự cân bằng, đường nét, màu sắc, độ sâu, kết cấu và hình dạng, cũng như ánh sáng, tất nhiên.

Mỹ thuật thể hiện hiệu quả nhất cảm xúc và tầm nhìn thẩm mỹ của người chụp. Đó là một tác phẩm nghệ thuật chứ không chỉ đơn thuần là một bức ảnh được chụp bằng máy ảnh.

Do đó, ngay từ những giai đoạn đầu để được công nhận là một loại hình nghệ thuật, nhiếp ảnh mỹ thuật đã phải nỗ lực không ngừng. Trong đó, các nghệ sĩ, nhà văn, nhà báo đã góp phần đáng kể vào việc nhận thức nhiếp ảnh là một tác phẩm nghệ thuật. Các họa sĩ nổi tiếng đã khẳng định sự quan tâm của họ đối với phương tiện này. Họa sĩ Pháp nổi tiếng Francis Bacon đã nói: “Tôi luôn rất quan tâm đến nhiếp ảnh. Tôi đã xem nhiều bức ảnh hơn là những bức tranh. Bởi vì thực tế của họ mạnh mẽ hơn chính thực tế.” 

Tương tự, các tác giả nổi tiếng cũng đã phản hồi về tiềm năng nghệ thuật của nhiếp ảnh: Giống như cây bút, nó tốt như người sử dụng nó. Nó có thể là sự mở rộng của tâm trí và trái tim...

Và cuối cùng, câu nói như một tuyên ngôn của nhiếp ảnh gia Võ An Ninh, một trong những nghệ sĩ nhiếp ảnh đầu tiên của Việt Nam cho thấy nhiếp ảnh mỹ thuật không đơn giản chỉ là dùng trái tim nghệ sĩ: “Là nhà nhiếp ảnh Việt Nam là phải chụp theo cách chụp của người Việt Nam, chụp theo phong cách nghệ thuật nhiếp ảnh Á Đông. Người lạ, chưa biết tác giả, tác phẩm ấy là của ai, do Tây chụp hay ta chụp, nhưng trước khi xem ảnh, người ta đã “phán” ngay: “Ảnh này do người Việt Nam chụp, rất đẹp, đẹp một cách nghệ thuật” “Rất Việt Nam”. Đạt được như vậy thì anh ta trở thành một nhà nhiếp ảnh, một nghệ sĩ lớn rồi!” (theo Vinh quang nhiếp ảnh Việt Nam – Hoàng Kim Đáng).

Ngân Giang

Nguồn Văn nghệ số 52/2023