Có một câu chuyện về sự tồn tại, một nơi thoải mái, tự do và thoát tục, một địa điểm, nhưng trên hết là một chiều không gian, mà giờ đây chúng ta cần hơn bao giờ hết, một niềm vui thăng hoa được tạo nên bởi hàng ngàn màu sắc nói lên tất cả mọi thứ, một cuộc hành trình khiến chúng ta khám phá thế giới mà người ta có thể không bao giờ phải rời khỏi nhà của mình. Đó là “một khu vườn”.

Và, khu vườn xuất hiện trong tất cả các lĩnh vực nghệ thuật. Nói đơn giản thì khu vườn là một trong những không gian đẹp nhất mà chúng ta có thể tận hưởng. Khu vườn, trong hành trình cùng sự phát triển của nghệ thuật, đã trở thành biểu tượng của giá trị luôn luôn được theo đuổi bởi người yêu nghệ thuật và nghệ sĩ.

Khu vườn tại Giverny của Claude Monet đã mãi mãi thay đổi quỹ đạo của lịch sử nghệ thuật thế kỷ 20.

Gần đây, một dự án khoa học Casa della Regina Carolina về “Vườn Pompeii & Thảm họa thiên nhiên thời cổ đại” tập trung vào một ngôi nhà La Mã đế quốc nằm ở trung tâm của Pompeii tìm cách làm lại nhiều khía cạnh của cách chúng ta nhìn cuộc sống của người La Mã, nhưng chủ yếu là để xem những người thuộc vô số thành phần kinh tế xã hội sẽ trải nghiệm những không gian vườn của một ngôi nhà La Mã ưu tú như thế nào.

Nhưng tại sao lại là một khu vườn mà không phải chính ngôi nhà?

Đối với một gia đình La Mã cổ đại, khu vườn là một không gian có thể được trải nghiệm bởi rất nhiều cá nhân từ các địa vị kinh tế xã hội, giới tính và tuổi tác khác nhau. Từ chủ nhà, đến du khách, nô lệ, trẻ em, những người làm vườn…, khu vườn có thể có ý nghĩa đối với bất kỳ ai bước qua nó. Khu vườn La Mã là những không gian phong phú và phức tạp nằm giữa nhiều giao điểm của cuộc sống cổ đại từ các hoạt động tôn giáo và giải trí đến năng suất kinh tế, cả ba trong số đó đều là những khu vực có sự tham gia của nhiều dân tộc khác nhau.

Vườn, như đã nêu, có một giá trị đặc biệt đối với nền nghệ thuật của nhân loại. Có những khu vườn chỉ còn là di tích, nhưng cũng có những khu vườn khác trở thành biểu tượng của nghệ thuật và vẫn đang thu hút sự quan tâm của du khách, nghệ sĩ trong hiện tại. Chúng ta biết đến Claude Monet với khu vườn tại Giverny đã mãi mãi thay đổi quỹ đạo của lịch sử nghệ thuật thế kỷ 20. Hay “Khu vườn của những thú vui trần gian” (The Garden of Earthly Delights) - Hieronymus Bosch với sự phức tạp của tính biểu tượng của nó đã dẫn đến nhiều cách giải thích học thuật trong suốt nhiều năm và cho đến tận ngày nay.

Vườn trong tâm thức nghệ thuật

 Biểu tượng của khu vườn tái hiện xuyên suốt các nền văn hóa trên toàn cầu - từ các hiện thân khác nhau của Vườn Địa đàng trong các bức tranh, thảm trang trí và văn học trên khắp thế giới Do Thái-Cơ đốc giáo, đến các khu vườn Hồi giáo chính thức và các đối tác triết học của chúng ở Viễn Đông. Các khu vườn cũng đóng một vai trò như bùa chú trong văn hóa Anh, mang lại hình ảnh màu mỡ cho nghệ thuật và văn học qua nhiều thế kỷ, và đóng vai trò như một thước đo cho cảnh quan văn hóa và xã hội đang thay đổi của đất nước. 

…Mỗi chúng ta đều có thể có một khu vườn của riêng mình, hay ít ra, cũng là một khu vườn trong tâm trí. Chúng ta có xu hướng thèm muốn những thứ mà chúng ta không thể có; nhưng chúng ta hạnh phúc hơn khi chúng ta yêu những thứ phát triển bởi vì chúng ta đã tác động tích cực. Khu vườn trong tâm trí phụ thuộc vào tính cách của mỗi người. Trước tiên, người ta phải tìm cách yêu cây cỏ và thiên nhiên, và sau đó là vun đắp cho sự bình yên và hạnh phúc.

Claude Monet một trong những người sáng lập trường phái Ấn tượng và là họa sĩ nhất quán và nhiều tác phẩm nhất của phong trào triết học miêu tả những nhận thức của con người trước thiên nhiên. Ông đã tạo nên khu vườn nghệ thuật trứ danh tại Giverny, nơi mà người nghệ sĩ vĩ đại nhận ra rằng để thực sự thu được ánh sáng tự nhiên, các nghệ sĩ phải ở ngoài trời, đặc biệt là trong một khu vườn đầy hoa. Và từ đây, những bức tranh về hoa súng đã trở nên nổi tiếng nhất của thế kỷ 20, được công nhận và yêu mến trên toàn thế giới. Được coi là một trong những tác phẩm tuyệt vời nhất của Monet, loạt tranh hoa súng được họa sĩ vẽ trong suốt ba mươi năm cuối đời đã trở nên mang tính biểu tượng.

Nghệ sĩ siêu thực huyền thoại Salvador Dalí cũng bị ảnh hưởng sâu sắc từ thiên nhiên. Mới đây, triển lãm “Gardens of the Mind” kể lại câu chuyện thế giới tự nhiên mê hoặc cảm giác siêu thực của Salvador tại Vườn bách thảo Marie Selby ở Florida. “Gardens of the Mind” khám phá tác phẩm của Dalí qua lăng kính của một khu vườn thực vật, làm sáng tỏ cách thiên nhiên đóng vai trò quan trọng trong nghệ thuật của ông. Chẳng hạn như “Flordali”, một tác phẩm hiếm thấy và ít được biết đến của nghệ sĩ, có những bông hoa không giống với bất kỳ tác phẩm nào trong tự nhiên. Những tác phẩm kỳ lạ này cung cấp một mục nhập độc đáo vào di sản Siêu thực của Dali, làm nổi bật sự hiện diện lâu dài của phong cảnh Catalonia yêu quý của ông ấy cũng như những món nợ của ông đối với các minh họa thực vật lịch sử và quan điểm thời Phục hưng.

Ngày nay, nhiều nghệ sĩ đương đại đã tập trung vào chủ đề của khu vườn, tìm kiếm những biểu hiện bên lề hoặc ngẫu nhiên của tự nhiên, chẳng hạn như cỏ dại ven đường, vườn sau mọc um tùm hoặc những bông hoa mọc bất ngờ từ bê tông. Nơi các khu vườn được thể hiện trực tiếp, các nghệ sĩ thường tập trung vào hình thức hơn là cấu trúc. Lucian Freud, những bức tranh tuyệt đẹp gần như bằng ảnh chụp những khu vườn sau nhà ở Luân Đôn thể hiện cùng một ánh sáng ảm đạm về sự xuất hiện của thiên nhiên trong thế giới hiện đại như những bức tranh miêu tả cơ thể người trần trụi của ông. Những khu vườn của Freud, giống như cơ thể của ông, là những vật lưu niệm, nhắc nhở về những gì đã từng là, hoặc những gì có thể đã từng có.

Nghệ thuật của khu vườn ngày nay đã mất đi tính biểu tượng tôn giáo truyền thống. Tuy nhiên, các khu vườn và công viên vẫn là điểm tiếp xúc chính với thiên nhiên của nhiều người, và do đó vẫn là chủ đề hấp dẫn cho các cuộc tranh luận đang diễn ra về mối quan hệ của con người với thế giới tự nhiên.

Gia Hân

Nguồn Văn nghệ số 48/2022