Với tôi và rất nhiều bạn đọc cùng thế hệ, thơ Trương Nam Hương đã đi cùng năm tháng với mình. Giờ cầm cuốn Thời nắng xanh & Những bài thơ khác, lại như được gặp người thơ tài hoa - đa tình và lãng tử ấy. 148 bài thơ sáng tác dọc đời thơ hội tụ những đặc điểm tinh hoa nổi bật nhất của thơ Trương Nam Hương.
Thông minh cách nhìn, tài hoa câu chữ và tinh tế cảm xúc… Với các nhân vật Thị Mầu, Thúy Vân, Chí Phèo trong tác phẩm văn học Việt Nam, anh không chỉ hóa thân làm họ mà còn nhìn thấy “ruột gan” họ ở một góc nhìn khác hẳn với người đời thường nghĩ. Với cách nhìn phát hiện này, ta gặp một Thị Mầu rất đáng cảm thông bởi bản năng đàn bà: “Tin yêu vụng dại đâm liều/ Em chơi vơi quá đơm điều chị thôi” (Ưu tư Thị Mầu). Ta gặp một Thúy Vân không hề vô tư nông nổi, biết đòi quyền yêu chính đáng cho trái tim mình: “Lấy người yêu chị làm chồng/ Đời em thể thắt một vòng oan khiên” (Tâm sự nàng Thúy Vân) và gặp một Chí Phèo bị đẩy đến bước đường cùng phải: “Chửi cho vỡ chén để vày mặt thôi” chứ đó là con người lương thiện nhất trong cõi đắng cay, hiểm ác, nghèo khổ mà “Khát khao lương thiện có thành được đâu” (Chí Phèo tự bạch)… Và đây là cách nhìn thời gian của nhà thơ tài hoa:
- Thời gian rúc lòng người như mối vậy
(Gặp Kiều tiết Thanh minh)
- Từ trong mắt
Sông vừa trôi ngang cửa
Mang nhan sắc những người đàn bà
Về đâu
Không hay
(Màu hoa khác)
- Em qua xuân sắc bao giờ
Để chân lược nhắc chiều thưa mái đầu
(Gửi hai dòng sông quê)
- Thời gian lệch gió trên đầu
Sớm hay sợi tóc chuyển màu sang trưa
(Nhặt tuổi mình)
- Da mặt ngoại như vỏ cây tróc lở
(Thời nắng xanh)…
Không thể kể hết những câu thơ anh viết về thời gian. Trong đó nhiều câu thơ không có từ “Thời gian” nhưng trong ta hiện lên “tên cướp dữ dằn” không ai chiến thắng nổi. Nó ghê rợn, khắc nghiệt, tàn bạo, khốc liệt gây ấn tượng mạnh mẽ khiến ta kinh sợ và biết quý hơn năm tháng sống của mình. Nhìn thời gian và ví nó như “mối rúc lòng người” là gây ấn tượng về cảm giác. “Sông vừa trôi ngang cửa” mà nhan sắc người đàn bà đã biến mất. Ấy là ấn tượng về cảm thấy. Câu thơ nhắc ta liên tưởng đến câu thành ngữ: “Bóng câu qua cửa sổ” với góc nhìn khác về thời gian của Trương Nam Hương. Thơ đã biến cái hư vô không nhìn thấy (Thời gian) thành cái nhận biết được bằng cảm giác rùng rợn trong thân xác mình.
Thơ Trương Nam Hương còn thể hiện thông minh trong cách nhìn ở những câu thơ mơ hồ nhưng giàu sức liên tưởng, đầy gợi cảm:
- Em hây hẩy khép chiều ngấn mẩy
Sương buông nghiêng bóng liễu mơ gì
(Về lại)
- Em nhón gót cho thời gian tụ lại
Tay học trò giọt Hạ rớt lem xanh
(Sau lưng mùa Hạ cũ)
- Đêm rập rình đom đóm giấu tai ương…
… Mẹ âm thầm vá víu lại niềm tin
(Tạp cảm)
Những câu thơ trên, không cụ thể rõ ràng một điều gì mà ai cũng hiểu. Nhưng bởi nó mơ hồ nên nhiều cách hiểu khác nhau, bởi nó gợi mà sự tưởng tượng của người đọc tha hồ mơ mộng. Ấy là phẩm chất đích thực của thơ. Nhưng viết được thế không nhiều người.
Một thành công làm nên giá trị tập thơ mà nhiều bạn đọc tâm đắc là: thơ Trương Nam Hương rất tài hoa câu chữ. Điều này thể hiện ở việc sáng tạo từ ngữ và Phá cách luật thơ.
Về sáng tạo từ ngữ có lẽ gây dấu ấn nhiều nhất. Chưa thống kê hết mà tập thơ đã có khoảng 3 chục từ “mới toanh” không hề có trong Từ điển tiếng Việt:
Sông lơ lạc; Nắng tung tuây; sông thon thắt; tiếng sông úng ớ; xanh xót đầu thu; thun thăn váy lá; cây khẳng khơ; Hà Nội lung liêng; trời đất ngây ngoai; Dênh giao giữa khoảng khuyết bồi; chớp bờ đê nháy nhóa; ghẹo ngốc ngây; thu nhơm nhớm tím; Xao xít dây bìm; dây khoai huây hoải; ngao ngát dây bìm; sóng nước ngung nguây; heo may ngao ngát; hoe hoét nắng; Em hây hẩy khép chiều ngấn mẩy; buồn lơ lạc; hơi mẹ ấp òa; bạn cười nhúm nhó; thấm thắc trôi; nở trên khấc khô; thấm thểnh oai xưa; phơ phay tóc mình; nhếch nhơ hè phố; tôi thơm thao bùn đất; loăn thoăn đồng đất; em hây hẩy muốt…
Sự sáng tạo này vừa làm mới ngôn ngữ thơ vừa tạo ra nhiều gợi cảm. Điều quan trọng là những từ sáng tạo đó vẫn gợi được hình, gợi được thanh, gợi được cảm, đôi khi gỡ bí cho thơ trong lúc gieo vần mà vẫn giữ được ý của câu thơ một cách tài tình:
Mùa đừng chuốc lá ta say
Nhìn lên trán bạn phơ phay tóc mình
(Viết ở Nghi Tàm)
Về tài phá cách luật thơ và sáng tạo thể loại thơ: Đây chính là Trương Nam Hương đang đổi mới thơ nhằm thoát ra khỏi sự nhàm chán, cũ càng mà bấy lâu thơ đang tồn tại. Anh tung tảy hình thức. Thơ không gò vào 4 chữ, 5 chữ, 7 chữ, lục bát, thất ngôn hay thơ tự do. Cũng không cứ đủ 4 dòng thì làm một khổ thơ. Mà muôn vàn hình thức xáo trộn, tùy hứng, lúc có vần, lúc không vần, lúc 3 dòng lúc 2 dòng một khổ. Sắp xếp khác lạ nhưng logic chặt chẽ và có lý…
Nếu chưa biết tác giả, chỉ đọc Thời nắng xanh & những bài thơ khác, hẳn ai cũng công nhận đây là cây bút rất đa tình và sâu sắc. Đa tình là bản tính của tất cả người làm thơ. Không đa tình không làm được thơ. Nhưng làm được thơ đạt đến độ sâu sắc, kéo được tâm hồn người khác nhập vào tâm trạng của mình thì khó. Vậy mà gần hết cả tập thơ, Trương Nam Hương đã đạt được điều ấy:
Chao ôi trời lẻ cánh diều
Gió đâu thổi quắt một chiều xa quê
(Tha hương).
Một từ “quắt” dùng đúng lúc đúng chỗ là bật lên được tâm trạng. Có gì thương nhớ quắt ruột quắt gan. Có gì cô đơn quắt lòng quắt dạ, có gì thiếu vắng quắt queo tâm hồn… Chỉ một từ thôi mà thành tâm điểm nhức nhối, lan tỏa ra mọi tâm trạng. Ấy là tinh tế.
Rạ rơm vây ấm một vùng
Bọc con vào giữa tận cùng hồn quê
(Khói bếp xưa)
Câu 6 miêu tả sự ấm áp của “cái có thật” là rơm rạ. Tuy nhiên đó là tiền đề để câu 8 bung ra “cái mơ hồ” là “tận cùng hồn quê”. “Tận cùng” là chỗ nào? “Hồn quê” hình hài ra sao? không xác định được cụ thể nhưng dường như ai cũng hiểu đó là cha mẹ, gia đình, quê hương với những tình cảm thiêng liêng, bao bọc ấm áp nhất không đâu có được. Viết như vậy là thấm thía, là sâu sắc, là tinh tế.
Trong tập thơ, có khoảng 2 chục bài, nhà thơ viết về mẹ, có hình ảnh mẹ hoặc nhắc nhiều đến mẹ. Có 4 bài thơ viết về bà và 2 bài thơ về cha. Điều tinh tế là mỗi bài một tâm sự, một nỗi niềm riêng mà không trùng lặp tâm trạng, không trùng lặp hình ảnh, không trùng lặp ý tứ, không giống ai cách viết về cha mẹ (hoặc bà) của mình. Theo tôi, chùm thơ về mẹ cha và bà đã làm nên sức nặng giá trị nhất của tập thơ. Bởi bài thơ nào cũng sâu sắc, cũng gây ấn tượng, cũng để lại nỗi buồn thương da diết vì những câu thơ tinh tế giàu cảm xúc:
Ta từng khóc hoàng hôn tóc mẹ
Hoa xoan rơi qua tuổi vô tình
Kinh Bắc níu tháng ngày son trẻ
Mẹ xuống đò nhận đắm thời xanh
Phải quan họ mẹ buồn từ đấy
Những đêm mưa Hà Nội đèn dầu
Mẹ nhìn chớp bờ đê nháy nhóa
Lặng ngước về Kinh Bắc hồi lâu…
(Hồi tưởng)
Viết về mẹ, Trương Nam Hương không tả hoặc kể như bao người khác mà chỉ dùng phép biểu cảm là chính. Nhưng hiện lên chân dung một người mẹ đồng bằng Bắc bộ tảo tần và tài giỏi. Nghèo và nặng nghĩa. Thương yêu và chịu đựng. Đẹp và buồn.
Viết về cha, Trương Nam Hương có bài Dâng cha và bài Lời thưa. Vẫn không tả, không kẻ. Duy chỉ có cảm xúc trong ngôn từ và ý nghĩ của tác giả. Người cha hiện lên với quê hương xứ xở, với cảnh đời buồn thương của người đàn ông xứ Huế tài hoa đa đoan:
Trong cha có một câu hò
Trong câu hò có con đò sông Hương
Trong sông Hương có nỗi buồn
Trong thăm thẳm có vô thường thi ca…
(Lời thưa).
Viết như thế là bóc từng lớp tâm trạng, vào đến tận cùng nỗi đời con người.
Cảm xúc tinh tế còn thể hiện nhiều ở những bài thơ Trương Nam Hương viết về bà như Trưa quê, Tỉnh thức, Cổ tích của bà, Thời nắng xanh. Bài nào cũng chạm đến ta nỗi niềm rưng rưng và thương nhớ. Khiến ta theo đến cùng chữ nghĩa mà không thể buông bỏ bài thơ nào.
Phải từng trải, phải giàu vốn sống, phải có con mắt tinh đời, phải tài năng… nói chung là “phải” nhiều lắm thì thơ mới đạt được sự tinh tế trong cảm xúc như vậy.
Trong muôn vàn tập sách xuất bản tuôn trào ở những năm tháng này, Thời xanh nắng & những bài thơ khác là tập thơ cho ta những kinh nghiệm sáng tạo thú vị và chia sẻ những cảm xúc tinh tế giúp ta chạm đến được tâm hồn mình, giúp ta sống chân thiện mĩ hơn với cuộc đời này. Mong rằng tập thơ sẽ đến được với nhiều bạn đọc.
Nguồn Văn nghệ số 21/2022
