Nhà báo Trần Thanh Phương và vợ (chị Phan Thu Hương, nhà giáo) sống thanh bạch bằng đồng lương và tiền nhuận bút. Anh chị tiết kiệm đến tằn tiện. Suốt cuộc đời bên nhau, anh chị chưa một lần đi du lịch thăm thú nơi này nơi kia; chưa cho phép mình mua một cái áo cái quần ở một cửa hiệu có thương hiệu và cũng chưa một lần đưa nhau vào một nhà ăn sang trọng. Chi tiêu nhín nhút, dè sẻn cho bản thân, cho gia đình, chỉ để dành dụm tiền đầu tư cho những bộ sưu tập và từ chắt lọc tư liệu quý để in thành những quyển sách có giá trị về nghề, về người làm văn hóa văn nghệ, cho hôm nay và mai sau.
Trần Thanh Phương không tự đi được xe (xe đạp và cả xe gắn máy). Anh cũng không sử dụng internet (lúc anh làm công việc sưu tầm, ở Việt Nam cũng chưa có net) nên mọi thao tác kiếm tìm tư liệu anh thực hiện bằng phương pháp thủ công, trong đó, gian nan nhất là khi thực hiện bộ chân dung và bút tích 500 nhà văn Việt Nam.
Suốt thời gian dài thực hiện bộ sách, đối với một số nhà văn đã mất, Trần Thanh Phương tìm tư liệu bút tích ở các thư viện lớn nhỏ và ở những tủ sách gia đình của người quá cố, độc giả hay bè bạn còn lưu giữ. Số đông còn lại, chỉ một số ít, anh liên lạc qua điện thoại hay thư từ. Ngoài số đó ra, anh làm việc trực tiếp với từng người. Các nhà văn sinh sống và làm việc trong phạm vi thành phố Hồ Chí Minh, phương tiện mà anh đi lại gặp gỡ là xe ôm và phải tới lui ròng rã nhiều năm liền. Đối với nhà văn đang sống ở Hà Nội (chiếm số đông), Trần Thanh Phương đã dành nhiều thời gian viết thư, gọi điện, chờ đợi và thực hiện những chuyến “bắc tiến”. Lưu lại thủ đô, tránh làm phiền người khác, anh thuê một chỗ nghỉ, gọi điện, chờ đợi và thuê một chiếc xe ôm để đưa anh tới gặp và “xin” ảnh chân dung, bút tích và chữ ký nhà văn.
Khác với “kỷ yếu nhà văn” của Hội Nhà văn Việt Nam cũng như một số Hội nhà văn tỉnh thành, Chân dung & bút tích nhà văn Việt Nam do Trần Thanh Phương và Phan Thu Hương sưu tầm và in ấn không chỉ có ảnh chân dung, vài nét về tiểu sử văn học mà còn có chữ ký, tâm sự, “tuyên ngôn” nghề nghiệp cùng đoạn văn, câu thơ tâm đắc và nhận xét của đồng nghiệp về văn chương đồng nghiệp. Mỗi nhà văn “chiếm” hết 2 trang giấy khổ to, in mầu. Ảnh chân dung, nét chữ, chữ ký, suy tư nghề nghiệp… phần nào, vừa toát lên được chân dung, nội lực, dấu ấn, sự nghiệp của người cầm bút lại vừa phản ánh được một phần diện mạo của nền văn học. Bộ sách với ngàn trang sách, khổ lớn, in mầu trang trọng đó lại “được” nhà xuất bản giầu nhất so với các nhà xuất bản của cả nước, trả nhuận bút bộ quyển sách bằng… sách cho tác giả. Vốn khiêm nhường, lặng lẽ và luôn coi trọng tình cảm, anh Trần Thanh Phương và vợ lại tiếp tục… lặng lẽ biếu sách cho nhân vật của sách.
Tôi và một ít nhà văn nữa, tình cờ biết được anh chị đang giữ hàng trăm bộ sách (trong đó có chân dung mình) mà anh chị dành nhiều năm thực hiện. Chúng tôi đến nhà anh chị nhận sách và xin gởi lại tiền sách. Tôi nhớ mãi gương mặt ngượng nghịu của anh Phương khi cầm những đồng tiền.
Tôi cũng nhớ lần tôi cùng nhà văn Lê Văn Thảo về Long Xuyên tham dự buổi Tổng kết và trao giải thưởng Cuộc thi truyện ngắn Đồng bằng Sông Cửu Long vào năm 2011. Trên đường đi, anh Thảo ghé nhà rước anh Trần Thanh Phương cùng đi. Anh Phương mang theo mấy quyển sách Chân dung & bút tích nhà văn Việt Nam tập 2 vừa mới in xong, trong đó có một ít nhà văn mà anh biết là sẽ được gặp mặt trong buổi gặp mặt anh chị em viết văn miệt đồng bằng. Ở buổi tụ họp đó, tôi thấy anh trao tặng những quyển sách và giữ lại một quyển. Khi mọi người dự liên hoan cụm ly cười nói ồn ào, thì anh Phương lại lặng lẽ rời cuộc vui, hỏi anh chị em làm văn nghệ An Giang về địa chỉ gia đình của nhà văn Phạm Thường Gia. Rồi anh gọi xe ôm, tìm đến nơi chỉ để đặt quyển sách lên bàn thờ của nhà văn quá cố.
Và có lẽ, cũng ít người biết được, trước một ngày, ngày Triển lãm “Nhà báo Trần Thanh Phương và những trang tư liệu” vào sáng 19/6/2013 tại Thư viện Khoa học Tổng hợp Tp. Hồ Chí Minh, đứa con trai duy nhất của anh chị (con nuôi, anh chị nuôi từ bé) trên đường đến giảng đường đại học thì gặp tai nạn và qua đời. Vậy mà buổi sáng hôm đó anh chị đã nén nỗi đau xé lòng để buổi triển lãm vẫn diễn ra và để cánh nhà văn chúng tôi vô tư tươi cười chụp ảnh bên cạnh những chân dung và bút tích, chữ ký được lồng vào khung kính treo trang trọng trên những bức tường của thư viện.
Bộ sách Chân dung & Bút tích nhà văn Việt Nam còn cho thấy tấm lòng, nhân cách nhà báo, nhà văn, nhà sưu tầm Trần Thanh Phương - một con người biết lùi lại phía sau, lặng lẽ lùi lại phía sau, biết hy sinh quyền lợi vật chất, biết quên mình đi, luôn thu “cái tôi” nhỏ lại, âm thầm cúi xuống nâng người khác lên, chỉ để cho công việc lớn hơn, có ý nghĩa hơn.
Nguồn Văn nghệ số 08/2020
