Đối với người Hmông, mùa xuân về không thể thiếu tiếng khèn. Nói về người Hmông là nói tới cây khèn. Nhiều dân tộc có khèn nhưng khèn Hmông có nét độc đáo riêng biệt góp phần quan trọng làm nên bản sắc Hmông. Trong số nhạc cụ (tưx sênh - từ sênh) của dân tộc Hmông gồm trống, nhị, sáo lưỡi lam, sáo dọc, tiêu, kèn (luôx puôz - lùa pua), đàn môi, kèn lá… thì khèn nổi bật nhất.

Ảnh Internet

Cấu tạo khèn Hmông gồm một bầu chứa hơi được gọt tiện bằng gỗ thông và 6 ống trúc dài ngắn tùy theo cung bậc âm thanh, mỗi ống trúc dùi một lỗ bấm âm thanh và quan trọng nhất là mỗi ống sáo gắn một lưỡi lam đồng. Âm thanh cao, thấp, trầm, bổng khác nhau chính là từ việc chế tác ra những lưỡi lam như lưỡi gà có độ rung cao thấp gắn vào ống trúc lắp trong bầu hơi. Khi thổi hơi vào hoặc hít hơi ra, tần suất rung của lưỡi lam được cộng hưởng trong hợp âm của bầu hơi tạo ra âm thanh. Với khèn Hmông Lềnh, trong 6 ống tương ứng với 6 nốt nhạc, ống to nhất nhưng lại ngắn nhất ở vị trí ngón cái tay phải gọi là ntir luôr - n-tí lúa, tạm quy vào nốt đố; 5 nốt khác tương ứng với các nốt la, sol, fa, rề, đồ. Khèn Hmông Đơư (Hmông Trắng) chỉ khác khèn Hmông Lềnh ở nốt nhạc. Các ống trúc được lắp vuông góc với bầu khèn gọt bằng gỗ thông, song có vùng thì để các ống trúc thẳng ngang, có nơi như người Hmông Lềnh huyện Sa Pa lại uốn những ống trúc hơi cong lên cho đẹp dáng vì khèn còn là đạo cụ khi múa. Khèn Hmông ẩn chứa cả dấu tích lịch sử tộc người Hmông nên được chế tác ngày càng tinh xảo theo thời gian đã đảm bảo độ chuẩn mực và được bảo lưu, gìn giữ bền vững, cũng vì thế nên chỉ có nghệ nhân mới chế tác được khèn. Nhạc khèn đều có lời tuy nhiên phải là những người có năng khiếu thiên bẩm mới đọc và hiểu được nội dung, bất kỳ ai dù có năng khiếu âm nhạc nhưng là tộc người khác thì không thể thổi ra bài và không thể hiểu được khèn Hmông. Cũng vì thế nên khèn là nhạc cụ bí truyền. Khèn Hmông thể hiện rõ bản tính giàu tình cảm, cũng bộc lộ tính cách mạnh mẽ, bất khuất, quật cường nhưng lại hài hòa với thiên nhiên.

Sự tích kể rằng xửa xưa trong một gia đình có 6 anh em đều giỏi thổi sáo và anh nào thổi cũng hay nên trong jào (làng) hay ngoài đ-rồng (vùng, mường) ai cũng thích nghe. Những ngày hội, ngày lễ người ta thường mời cả 6 anh em đến thổi nhưng không phải lúc nào cũng có đủ mặt cả 6 người. Người em út sáng trí hơn, mới bảo cả 6 anh em hợp chung lại những cây sáo trong một bầu, mỗi người có thể mang một bầu đi thổi tỏa rộng nhiều nơi. Thế nên cây khèn ra đời. Cũng chuyện như thế nhưng tình tiết có khác: Gia đình nọ sinh ra 6 người con trai, do cuộc sống nghèo khó nên bố mẹ lần lượt qua đời. Nhớ thương bố mẹ, 6 anh em làm 6 cây sáo thay cho tiếng khóc nhưng sáo thì chỉ người dương gian nghe được. Zở Sâu (zơưv Sâuz - ông Tiên) thương tình, mới mách bảo 6 anh em lấy 6 cây sáo gộp lại trong một bầu gỗ thông. Quả nhiên tiếng khèn ngân lên không những người dương gian nao lòng mà còn thấu xuống âm phủ, thấu lên trời xanh, và cũng từ đó lời khèn được tách ra thành nhiều đề tài, là khèn vui chơi, khèn tâm tình, khèn lễ cưới và khèn tang ma. Trong lễ cưới và tang ma gọi chung là khèn nghi lễ (cũng như những bài ca nghi lễ trong dân ca) đều có bài bản theo một hệ thống quy phạm nghiêm ngặt. Riêng đám tang, bài khèn còn phải song trùng với bài trống. Khèn Hmông thường có 3 loại to, vừa và nhỏ, gọi là Khèn đại: âm trầm chuyên dùng trong đám tang ma; Khèn trung: âm thanh vừa thường dùng khi tâm tình hoặc đám cưới; Khèn tiểu: âm sắc dùng khi vui chơi và nhảy múa đơn hoặc múa tập thể.

Vũ điệu múa khèn thể hiện rất rõ 3 loại hình: Múa võ, múa chọi và múa tài tử. Loại hình múa võ có thể thấy ở những động tác một tay bấm nốt khèn, một tay vỗ bàn chân; hay rạp người thấp xuống rồi dùng chân gạt đối thủ; hoặc phóng chân đá vào mặt đối thủ. Loại hình chọi điển hình ở những động tác ngồi xổm, hai chân đảo nhau đá về phía trước, nhảy cao đá chân về phía sau hay 2 người đạp bàn chân vào nhau. Loại hình tài tử điển hình như đi thăng bằng trên dây, nhảy múa trên cọc, nhảy trên miệng chảo lửa đang cháy, nước đang sôi, trồng cây chuối, dùng đầu làm điểm tựa rồi cong người nhào lộn vòng tròn, dùng đầu làm điểm tựa rồi bật tung người về phía trước hay bật ngửa về phía sau, thậm chí lăn hoặc lộn qua đống lửa. Tất cả mọi động tác dù phức tạp nhưng tiếng khèn vẫn không dứt đòi hỏi người nghệ sĩ phải có sức khỏe, tinh nhanh, nhạy bén, dũng khí can trường.

Với người Hmông, khái niệm yêu Tổ quốc có thể mờ nhạt thì yêu lao động và văn nghệ lại nổi trội. Cần mẫn trên ruộng bậc thang, trên nương đá nhưng khi ngơi tay là cầm ngay cây khèn lên để tâm tình với mình, thủ thỉ với người yêu hoặc dùng tiếng khèn chuyện trò với bạn bè và trổ tài trong đám đông như ngày hội xuân, ngày chợ phiên. Qua ngày mồng một tết, nếu gia đình nào đứng chính chủ mở hội gâu tào (grâuk taox) thì cũng phải mời thầy khèn thổi bài Khai hội, sau đó cùng với việc tổ chức nhiều trò chơi, các tài tử khèn cũng vào cuộc thi thố mà phần thưởng là những lời thán phục, là được mọi người trọng nể. Khèn không chỉ thuộc về phái nam. Xưa kia cả phái nữ cũng thổi và múa khèn. Vũ điệu khèn nữ bao giờ cũng uyển chuyển như rồng lượn công múa. Nay người Hmông Việt Nam, Trung Quốc, Lào... còn lưu giữ được truyền thống đó. Tuy nhiên nhiều địa phương phái nữ nhất mực lấy đàn môi, kèn lá và đường kim mũi chỉ làm thi phẩm tâm giao, và chàng trai nào giỏi khèn, đó là tiêu chí đầu tiên làm các cô gái xiêu lòng. Riêng ở Việt Nam, điệu khèn, khuôn múa độc đáo đã góp phần giao hòa hội nhập, thành một sản phẩm tinh thần thu hút khách du lịch muôn phương. Tiến trình chuyển động gấp gáp của cuộc sống đã giúp người Hmông rũ được đói nghèo, song cũng gây ra tình trạng bứt khỏi lễ tục văn hóa truyền thống, nhất là một bộ phận trẻ tuổi do phải nhanh chóng tiếp thu kiến thức khoa học để theo kịp với xã hội tiên tiến, do đó nghệ nhân chế tác và nghệ sĩ khèn vắng bóng dần, ngay như lễ thức thổi khèn trong lễ cưới cũng bị mai một.

Tuyệt kỹ khèn là báu vật sáng tạo của muôn thế hệ cộng đồng người Hmông, là biểu trưng văn hóa Hmông truyền đời dù sinh sống ở bất kỳ đất nước nào trên thế giới, nên không phải ai khác, mà chính người Hmông phải bảo tồn và giữ gìn, và ước vọng mai này biết đâu sẽ có nhạc sĩ Hmông cải tiến hình thức cây khèn, giữ lại âm thanh khèn cho vang vọng trên sân khấu tân tiến quốc tế.

Mã A Lềnh