Vụ vỡ đập Xe Pian-Xe Namnoy tại tỉnh Altapeu (Hạ Lào) cần được hiểu như một lời cảnh báo nghiêm túc nhất về sự bất thường của thiên nhiên. Thảm trạng ấy cũng nên đượcxem là bài học để phải tính toán lại từ khâu quy hoạch thuỷ điện cho đến các kịch bản về sự cố. Vì ngoài thiên tai, còn do “nhân tai”. Theo báo mạng của Lào Vientianema[1], nguyên nhân khiến đập Xe Pian-Xe Namnoy bị vỡ là do Trung Quốc đã xả lũ mà không báo trước.

5 tỉ mét khối nước đã đổ ập xuống, làm chìm ngập ít nhất bảy ngôi làng ở miền đông nam nước Lào tối ngày23/7/2018 làm hàng trăm người mất tích. Các hình ảnh của kênh truyền hình ABC Laos News cho thấy các ngôi làng nay chỉ còn cây cối và một số nóc nhà trồi lên khỏi mặt nước bùn đục ngầu. Trong một video, một phụ nữ run rẩy bế một em bé bước lên một chiếc xuồng gỗ, cho biết mẹ của bà vẫn còn phải trốn trên một cành cây.

Toàn cảnh vở đập Xe Pian-Xe Namnoy tại tỉnh Altapeu (Hạ Lào) . Ảnh internet

Chưa tính được tổng thiệt hại

Cho đến hôm nay, hàng chục thi thể đã được tìm thấy. Có ít nhất 7.000 người dân rơi vào cảnh mất nhà cửa. Cụ thể bao nhiêu người đã bị mất tích tại tỉnh Altapeu? Chính quyền Lào không thể trả lời được câu hỏi này của báo Le Monde. Chỉ biết rằng vào khoảng 20 giờ tối thứ Hai 23/7, đập Xe Pian-Xe Nanmoy đã bị vỡ. Dòng nước hung dữ đã cuốn phăng nhiều căn nhà, người dân phải leo lên nóc những công trình còn đứng vững để trú ngụ, hoặc đeo bám trên cây. Hôm 24/7, hãng thông tấn nhà nước Lào (KPL) chỉ đưa tin: “Hàng trăm người bị mất tích”. Tại vùng đất hẻo lánh của đất nước nhiều đồi núi này, hiện nay, tổng thiệt hại khó cóthể biết được. Đến sáng 25/7, lãnh sự quán Thái Lan tại Lào mới cho biết con số 19 xác nạn nhân tìm được (và nay đã là 26).

Đập nước Xe Pian-Xe Nanmoy được xây dựng trên một nhánh sông Mêkông tại vùng cực nam nước Lào, gần biên giới Việt Nam và Campuchia. Dự án đập thủy điện, với 90% sản lượng sẽ được bán cho Thái Lan một khi đi vào hoạt động, là công trình hợp tác giữa nhà nước Lào với một công ty Thái Lan và hai công ty Hàn Quốc (Công ty SK Engineering & Construction Co.). Nhà thầu này đang chịu áp lực lớn sau sự cố vỡ đập. Dự án đập thủy điện 410 megawatt được ước tính bắt đầu hoạt động vào năm 2019, gồm hai đập chính và năm hồ chứa, làm chuyển dòng ba nhánh sông. Chi nhánh kỹ thuật của tập đoàn SK loan báo phần trên cao của một trong những công trình phụ đã bị cuốn trôi trong đêm Chủ nhật 22/7, sau nhiều ngày mưa lớn.

Hồ trữ nước dài 770 m và cao 16 m đã bị vỡ một ngày sau đó. Hiện trạng này khiến người ta đặt câu hỏi về những khiếm khuyết của hệ thống cảnh báo cho người dân địa phương, cho dù tập đoàn SK nói rằng đã báo động ngay lập tức cho chính quyền vào tối Chủ nhật trước đấy. Thảm họa này là minh chứng cụ thể cho mối quan ngại lâu nay, tại một đất nước muốn trở thành “cột trụ châu Á” với tiềm năng to lớn về thủy điện. Là một quốc gia nhiều núi non hiểm trở, từ một thập niên qua Lào đã tung ra rất nhiều dự án thủy điện trên những dòng sông chính, trong đó có dòng sông Mekông và các phụ lưu. Có đến 45 đập thủy điện được xây dựng tại Lào, trong đó khoảng 12 đập đã đi vào hoạt động. Theo ông Martin Burdett, cộng tác viên của International Journal on Hydropower & Dams, Lào có thể cung cấp 26.500 megawatt từ thủy điện, và hiện nay chỉ mới khai thác 25% tiềm năng này.

Nhưng các sự cố liên tục cũng đã xảy ra trước đây. Một đập thủy điện ở miền Trung Lào đã bị vỡ ngày 11/9/2017. Các quan chức địa phương cáo buộc đơn vị phụ trách đã xây dựng trên khu vực đầm lầy, đồng thời đổ thừa cho mưa lũ. Trước đó vào tháng 12/2016, một đường ống dẫn nước đến tua-bin của một công trình thủy điện ở một tỉnh miền nam, gần biên giới Việt Nam, cũng đã bị vỡ. Đó là do được xây dựng trên vùng đất có độ dốc từng đã xảy ra các sự cố đất trượt, và nay càng trở nên bất ổn vì công trường xây dựng đập nước. Tác động tai hại của việc lạm dụng xây dựng thủy điện đối với môi trường đều đã rõ: hệ sinh thái sông ngòi bị xuống cấp, sự đa dạng các loài thủy sản bị ảnh hưởng, dẫn đến sản lượng ngư nghiệp đánh bắt từ sông Mekong ở vùng đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam (ĐBSCL) bị giảm sút nặng nề.

Lời cảnh báo nghiêm túc nhất

Vụ vỡ đập Xepian-Xe Namnoy nên được hiểu như một lời cảnh báo nghiêm túc nhất về sự bất thường của thiên nhiên, một thứ bất thường ngoài mọi dự đoán, ngoài mọi tính toán, ngoài mọi dự liệu, ngoài mọi kịch bản. Và Xepian-Xe Namnoy cũng nên được xem là một bài học để phải tính toán lại từ quy hoạch thủy điện cho đến các khả năng, các kịch bản sự cố. 7.500 nhà máy thủy điện, đập dâng, hồ chứa, công trình thủy lợi không phải là nhỏ và không thể chỉ để đưa ra những lời khẳng định mang tính trấn an rằng chúng an toàn. Tháng 7 năm ngoái, sau 21 năm, thuỷ điện Hoà Bình, dung tích 9,45 tỉ m³, đã phải xả 8/12 cửa xả đáy sau nhiều đợt mưa lớn kéo dài làm nước dâng cao hơn giới hạn cho phép gần 5 m và đạt mức 117 trên mức tối đa cho phép là 120 m. Những đập thủy điện thật sự là những quả bom nước. Dòng sông Mekong đã bị Trung Quốc xây 8 đập ở thượng nguồn, Lào và Campuchia đang có kế hoạch xây 20 đập. Nguyên đập lớn đã như vậy, còn các chi lưu cũng bị ngăn xây đập, có thể nói là “chi chít”. Một đập trên sông nhánh của sông Mê Kông bị vỡ như vụ ở Lào trong tuần trước mà đã ghê gớm như vậy, thì đập lớn trên sông chính sẽ là loại “bom nguyên tử” bằng nước.

Theo Nhóm nghiên cứu nông nghiệp quốc tế (CGIRA), đến 2030 sông Mekong sẽcó 470 đập trên tất cả chi lưu và sông chính. Trong số các con sông, phần lớn bắt nguồn từ Trung Quốc, chính phủ Bắc Kinh thường dùng nước thượng nguồn các sông như một thứ vũ khí. Dường như “các quả bom” đang được treo trên đầu các quốc gia hạ nguồn. Trung Quốc công khai chiến lược “vũ khí nước” của họ. Đó là cách khai thác thiên nhiên có thể gây hại cho lân bang. Chưa nói rồi chính Trung Quốc cũng sẽ chịu hậu quả do họ gây ra. Ngày 24/7, trang Viengchanmay đưa tin về nguyên nhân khiến đập thủy điện Xe Pian-Xe Namnoy bị vỡ trong đêm 23/7/2018 là do phía Trung Quốc đã xả lũ không báo trước, khiến công trình thủy điện Lào bị vỡ. Trước đó, phía công trình thủy điện Xe Pian-Xe Namnoy cũng đã có gửi báo cáo cho Trung Quốc về tình hình xây đập và yêu cầu không xả lũ khi công trình chưa hoàn thiện. Nhưng không hiểu vì sao phía Trung Quốc đã bỏ qua yêu cầu này.

Thật ra,việc Trung Quốc mở rộng quyền kiểm soát sông Mekông bằng cách xây dựng các đập thủy điện mới, sẽ là một thảm họa môi trường và kinh tế tiềm ẩn đối với các quốc gia trong khu vực[2]. Đấy là chưa kể đến bản thân Trung Quốc cũng đang mang kè kè bên mình một “quả bom tấn” với đập Tam Hiệp, hiện dùng để chặn dòng Trường Giang tại Tam Đẩu Bình, Nghi Xương, tỉnh Hồ Bắc và Bồi Lăng, thành phố Trùng Khánh. Là đập thuỷ điện lớn nhất thế giới, với chiều dài 2,355 m và cao 185 m trên mực nước biển. Thành đập cao 181 m so với nền đá. Mực nước đập cao tối đa 175 mét trên mực nước biển, cao hơn mực nước sông ở hạ nguồn 110 m, vùng hồ chứa có chiều dài trung bình khoảng 660 km và rộng 1,12 km, với thể tích chứa nước là 39,3 km³ và tổng diện tích bề mặt nước 1045 km². Tổng diện tích đất bị ngập nước của hồ là 632 km²…Tưởng tượng một khi đập Tam Điệp vỡ thì sao?

Mối nguy hiện hữu ở Việt Nam

Thảm họa vỡ đập Xe Pian-Xe Namnoy vừa qua đã khiến dư luận hết sức lo lắng, không chỉ do nguy cơ trực tiếp như chuyện dòng nước lũ đó sẽ xuôi Nam tràn về ĐBSCL Việt Nam. Sự kiện vỡ đập tuần qua thêm một lần nữa, nhắc chúng ta rằng thiên tai, mưa bão làrất khó lường và những nguy cơ những đập thủy điện có thể vỡ đang hiện hữu ở khắp Việt Nam. Cho dù ông Hoàng Văn Thắng, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) kiêm Phó ban Chỉ đạo Trung ương Phòng chống thiên tai, trả lời truyền thông Việt Nam rằng sự cố này “nếu có ảnh hưởng đến Việt Nam thì không lớn”. Tuy nhiên, các số liệu thống kê hiện đang được thu thập và những ngày tới sẽ có cảnh báo cho các quốc gia, đặc biệt đối với vùng ĐBSCL. Về lâu dài, các mối nguy từ kế hoạch xây nhiều đập thủy điện đối với an toàn lương thực cho Việt Nam và toàn khu vực Đông Nam Á từ các đập thủy điện dọc sông Mekong đã được cảnh báo từ lâu. Theo Mạng lưới Sông ngòi Quốc tế, các đập thủy điện trên sông Mekong có thể dẫn tới nguy cơ giảm tới 30-40% sản lượng cá đánh bắt được vào năm 2040, giảm sản lượng nông nghiệp, kéo theo đói nghèo và làm tăng mức độ dễ bị tổn thương với biến đổi khí hậu của các nước ở hạ lưu sông Mekong, trong đó có Việt Nam.

Cũng theo thứ trưởng Hoàng Văn Thắng, các nhà khoa học ước tính trong 5-6 ngày tới khi về đến Tân Châu, Châu Đốc (An Giang) nướcsẽ dâng lên khoảng 5 cm so với hiện nay. Ông Nguyễn Văn Tỉnh, Tổng cục trưởng Tổng cục Thủy lợi (Bộ NN&PTNT) phát biểu trên VOV cũng cho hay do mực nước ở các sông ĐBSCL hiện đang thấp, nên khi nước từ Lào tràn về sẽ không ảnh hưởng nhiều. Nhưng thảm họa vỡ đập như ở Lào rất có thể sẽ xảy ra tại Việt Nam và những người ý thức được điều đó đang lên tiếng báo động. Trên thực tế, mới năm ngoái thủy điện Sông Tranh ở Quảng Nam bị nứt và việc hồ chứa nước xả lũ đã khiến bao tang tóc xảy ra. Mới cách đây vài tuần ở Hòa Bình, Nghệ An nhiều con đập cũng đồng loạt xả lũ khiến mùa màng của nông dân trôi sạch, mạng sống người dân mong manh, khi lơ lửng trên đầu họ, phía thượng nguồn là hàng ngàn con đập được xây dựng tràn lan và chỉ có lợi cho chủ đầu tư.

Theo một số báo chí đã cảnh báo, chưa ai từng công bố các kịch bản đập có thể vỡ ở Việt Nam. Nếu đập Sơn La vỡ, chiếc xe tăng 40 tấn ở Sơn Tây sẽ bị thổi bay như lá vàng. Sau 30 phút, toàn đồng bằng Bắc Bộ chìm sâu 40 đến 60 m, cướp đi sinh mạng 15 triệu người. Đây là phát biểu của Phó Chủ Nhiệm Uỷ ban Quốc Phòng An Ninh của Quốc hội ông Nguyễn Văn Khá, khi dự án thủy điện Sơn La được đưa ra Quốc hội. Nếu vỡ đập thuỷ điện Hoà Bình thì 9.45 tỉ m³ nước sẽ cuốn phăng toàn bộ 6 tỉnh đồng bằng Bắc Bộ ven sông Hồng chỉ trong một ngày. Hà Nội sẽ ngập dưới 30 m nước tính từ chỗ cao nhất của nhà ga Hàng Cỏ (Để tiện so sánh thì một ngôi nhà 5 tầng cao không quá 20m). Mà hiện nay, chúng ta đang có khoảng 7.500 hồ chứa thủy lợi, trong đó có khoảng 560 hồ chứa lớn dung tích lớn. Trên báo Lao Động, GS-TS Đào Trọng Tứ từng đưa ra những cảnh báo hết sức nghiêm túc. Một trong những cảnh báo ấy là đặc thù của các hồ thuỷ điện ở miền Trung Việt Nam là không có dung tích phòng lũ…