Con đường về bản vẫn chẳng lớn thêm chút nào, lúc ẩn lúc hiện. Khúc như đoạn dây diều nối mặt đất và bầu trời, khúc lại loằn ngoằn chạy quanh sườn núi như vệt thời gian khứa vào đá núi. Nó in dấu hàng triệu bước chân xuống chợ, nhuộm vào mình những giọt mồ hôi mặn chát trên con đường mưu sinh của cả bản. Nó kể chuyện những mùa mưa nắng và thăng trầm cuộc đời bao thế hệ.
Ngồi tựa vào dãy đá chạy dài như đoàn tàu lao từ đỉnh núi xuống. Nó được con dao thời gian gọt tỉa thật công phu, với hàng chân dựng đứng. Chỗ bằng tịn như có người sửa để nằm, chỗ lại nham nhở nhọn hoắt, lô nhô như sản phẩm của kẻ học nghề vụng về. Tạo nên một sự kì thú khó tả. Là nơi bắt đầu và phía cuối của dãy đá là nơi khép kín của một công trình: rào đá!
Ngày lại ngày, tôi lẫm trẫm lớn lên, theo cha khuân những tảng đá to nhỏ đủ các kích cỡ, muôn hình vạn trạng được mẹ thiên nhiên quảng đãi, vung vãi khắp sườn núi xếp thành rào đá. Rào đá cứ cao dần theo ngày tháng, uốn lượn như con trăn khổng lồ bao quanh nhà. Dưới bàn tay trai sạm của cha những hòn đá trỏng trơ như có ma lực gắn kết, tạo nên rào đá vững trãi cùng thời gian.
Anh em chúng tôi bình yên trong sự che chở của rào đá khi cha mẹ đi làm nương xa. Màn đêm buông xuống nơi dẻo cao, rào đá giữ cho giấc ngủ bình yên trước sự quấy quả của thú giữ . Chúng bất lực lần theo chân rào đá, rình mò, gầm rú điên loạn suốt đêm hòng bắt đi những con gà, con lợn, con dê phía trong rào đá.
Đông đến. Những cơn gió dữ tợn hằng đêm vẫn rủ nhau về, những đám sương dày đặc, bão hòa hơi nước thi nhau nuốt chửng căn nhà bé nhỏ. Làm cho không khí đặc quánh tê tái cắt da cắt thịt, thử thách cuộc sống thiếu thốn mọi bề của chúng tôi. Lúc thì rì rầm, khi lại cuồng điên thổi qua những khe nhỏ của rào đá tạo nên những âm thanh réo rắt kinh rợn. Chỉ khi ông mặt trời xuất hiện chúng mới bỏ đi, trên mái nhà còn để lại lớp băng trắng xóa.
Trên khu nền nhà xưa , nay đã trở thành vườn đào cổ thụ. Mùa này những trái đào bắt đầu chín. Dưới lớp lông phấn kia dần hé ra màu hồng phớt thật bắt mắt. Những cành đào chĩu quả uốn cong rủ xuống như mời gọi. Tiếng ríu rít của những con chim họa mi gọi bạn tình thật rộn ràng. Như thêu dệt, gợi cho người ta về một sứ thần tiên, cõi lạc thật bình yên và dung dị.
Những vệt nắng hiếm hoi bảng lảng dơi nơi dẻo cao sau những ngày dài đông giá, là khi các bà, các mẹ lại tranh thủ hong những chiếc váy đầy màu sắc. Rào đá lại sặc sỡ hơn, nổi bật hơn giữa thiên nhiên hoang sơ. Nó gợi cho ta liên tưởng như có sự nhầm lẫn của mẹ thiên nhiên, đem gieo nhầm cầu vồng của sứ đồng bằng lên rào đá.
Những vị khách phương xa đến với dẻo cao là đến với những ngôi nhà trình tường truyền thống, có hàng rào đá. Bên ánh lửa bập bùng, bữa ăn đạm bạc mà đầy ắp tình người. Chén rượu ngô vàng óng như mật ong, được chưng cất công phu bằng men làm từ hàng chục loại cây rừng.Họ chẳng thể quên trên đời có bát muối dầm ớt gió cay đến xé họng, nhưng cũng làm ấm bụng giữa bốn bề rét buốt, chẳng thứ nào thay được. Được hái từ cây sống cộng sinh trên rào đá, loài cây chỉ to bằng ngón tay giữa, quả của chúng có cố gắng lắm cũng chỉ đủ gói vài ba hạt. Món quà của thiên nhiên và rào đá ban tặng tạo nên một đặc sản khó phai. Người quê tôi quý nó lắm! Vừa là gia vị vừa là bài thuốc chống ngã nước, cho thêm sức mạnh để những con người dẻo cao trinh phục và trường tồn cùng thiên nhiên khắc ngiệt.
Cả bản nay đã hạ sơn, không còn định canh nơi treo leo sườn núi nữa, những căn nhà đã được kiên cố bằng xi măng. Cả bản chỉ còn vài nếp nhà truyền thống với hàng rào đá. Quê tôi đã đủ đẩy hơn, cuộc sống vẫn tất bật với nương rẫy. Con đường đi nương lại dài thêm, cùng với những chuyến đi nương thưa dần. Người quê tôi cũng bị cuốn theo cuộc sống hối hả, sự chuyên nghiệp của du lịch đã len lỏi vào đời sống đồng bào. Lũ trẻ lớn lên cùng những tiếng nhạc sập sình, dần xa lạ với giá trị chuyền thống của cha ông. Chúng nhệu nhạo mấy câu tiếng Anh khi có khách nước ngoài tới thăm. Tiếng khèn ngày một thưa dần trong đời sống cộng đồng. Người ta ít có cơ hội chơi cùng nhau, nhảy múa cùng nhau trong nhịp điệu của tiếng khèn da diết đầy mê hoặc trong không gian bao la hùng vĩ của đại ngàn. Cuộc sống tất bật như trật trội hơn, hối hả với vòng xoay cơm áo, gạo tiền, với làm giầu. Sự bình yên của cuộc sống chậm đã mất dần...
Bên những người thân quen mà nỗi buồn miên man cứ xâm lấn tâm hồn tôi. Rào đá quê tôi đã mất đi nhiều. Một đặc sản đặc sắc của một đất nước đa sắc màu đang mờ nhạt trong thế giới phẳng đa văn hóa. Bảo tồn và giữ gìn rào đá là bảo tồn và phát huy giá trị riêng có của một nền văn hóa bản địa trong dòng chảy văn hóa Việt. Tôi như nghe tiếng thổn thức của đại ngàn, lời từ ngàn xưa vọng lại, về một di sản độc đáo, hồn cốt của đời sống văn hóa nơi cực bắc./.
Nguồn Văn nghệ số 41/2018
