Nhà văn Thái Chí Thanh từng có nhiều năm làm công tác ngoại giao tại các nước châu Âu. Trước khi nghỉ hưu ông có thời gian làm việc tại nước Mỹ. Theo nhà văn Thái Chí Thanh, đây là quãng thời gian để lại cho ông nhiều ấn tượng, nhiều chiêm nghiệm về con người, xã hội, mở ra cho những góc nhìn mới về một thế giới quanh ta, về một đất nước có nền kinh tế và văn minh thuộc loại hàng đầu thế giới. Công tác ngoại giao có điều kiện tiếp xúc với nhiều con người thuộc nhiều tầng lớp trong xã hội Mỹ, được đi nhiều, nắm được nhiều thông tin nhưng lại mang trái tim và góc nhìn của một nhà văn, một tâm hồn nghệ sĩ, đời sống nước Mỹ hiện ra trong ông thật phong phú, đa dạng và thi vị.

Sau một thời gian nghỉ hưu, nay nhà văn Thái Chí Thanh mới bắt tay viết lại những hồi ức của mình về nước Mỹ. Tuần báo Văn nghệ xin trân trọng giới thiệu bút ký Nước Mỹ Như Tôi Biết của nhà văn Thái Chí Thanh, hy vọng sẽ đem đến cho độc giả nhiều thông tin thú vị.

Trân trọng cảm ơn nhà văn Thái Chí Thanh đã gửi bài cộng tác, và hy vọng sẽ tiếp tục có dịp giới thiệu những bài viết tiếp theo của ông về những vùng đất khác mà ông đã từng có thời gian gắn bó.

Văn nghệ

Kỳ 1: Nước Mỹ to thế mà thủ đô bé tý

Ngẫm lại, tôi thấy đời mình nhiều may mắn có lẽ vì hay rẽ ngang trong những chặng đường quan trọng. Học sử, ra trường về nhà xuất bản Sự thật công tác là quá hợp. Được mấy năm, cơ quan cho đi học chính trị ở Liên Xô. Mừng lắm vì vừa được xuất ngoại lại có điều kiện mua nồi hầm, bàn là gửi cho vợ con đang khó khăn giữa thời bao cấp giai đoạn rệu rã nhất của nước mình. Đang học chính trị, lại chẳng chịu đam mê các học các học thuyết, các chủ nghĩa, các quy luật xã hội mà lại cứ hay lượn khắp nơi, thấy thực tế và sách vở có vẻ khang khác rồi giở chứng tập viết báo, viết văn.

Ảnh Internet

Bác giám đốc Nhà xuất bản lúc đó biết chuyện, trong dịp công tác ở Mat-xcơ-va có nhắc nhở, nhưng tôi vẫn chứng nào tật nấy. Thế nên về nước tôi lại chuyển sang Văn phòng Chính phủ làm báo, viết truyện. Ấy thế nhưng đúng thời điểm say sưa công việc thú vị đó lại đốc chứng đòi chuyển sang công tác đối ngoại, ngoại giao, một môi trường đòi hỏi chỉn chu, hết sức chuẩn xác và nghiêm túc chứ đâu có kiểu xộc xệch, hay tùy hứng như tôi. Ngẫm lại nhiều khi cũng khổ lắm, áp lực lắm đâu dễ dàng gì. Trong bộn bề công việc đối ngoại thì dự chiêu đãi có vẻ hay nhất nhưng cũng chẳng sướng. Vốn quen dân giã bạn bè quán bia hơi, có lỡ miệng cũng chả sao, nhưng ngồi vào bàn chiêu đãi ngoại giao thấy cốc to cốc nhỏ cả dàn, dao đĩa sáng choang trước mặt đã hoảng, cứ phải căng ra theo người ta làm gì mình làm nấy, toàn rượu xịn nhưng khi thì phải dốc cạn, khi lại chỉ được nhấp môi, đố dám "dô... dô" thỏa thích; nói cười cũng phải luôn tiết chế "volume" kẻo hứng lên lại vạ miệng. Mà mỗi lần mỗi khác, không rút kinh nghiệm được, chỉ giống có mỗi điều là trước khi đi tiệc chiêu đãi bao giờ cũng dặn vợ nhớ phần cơm nhà.

*

Từng là người lính chiến trận, thời đang đánh Mỹ ấy, tôi có giàu sức tưởng tượng đến đâu cũng không nghĩ là sau này mình lại ở cơ quan đại diện Việt Nam giữa thủ đô của họ cả nhiệm ký kéo dài 5 năm trời.

Nước Mỹ đến lạ, chẳng giống ai. Từ các tiêu chuẩn đo lường, ngắn dài, to nhỏ, nóng lạnh, cân đong đến cả cái cuộc khủng hoảng kính tế từ 2009, các nước thi nhau thắt lưng buộc bụng thì nước Mỹ lại cổ vũ cho dân tình hãy tiêu pha thật lực vào để tiêu thụ hàng hóa, kích cầu sản xuất. Xe ôtô đã dùng 5 năm người ta cũng khuyến khích đập bỏ đi. Cứ mỗi ô tô cũ mang đến hãng trả, người ta cho máy ép trước mặt chủ nhân thành tấm thép bẹp dí chỉ to như cái bàn rồi hỗ trợ tiền rất thỏa đáng để mua xe mới.

Nhưng ấn tượng nhất đối với tôi chính là thủ đô Washington, D.C

Như chúng ta biết, thủ đô của nước Mỹ là Washington D.C thành lập ngày 16/07/1790 nhằm vinh danh vị Tổng thống đầu tiên là George Washington và người tìm ra châu Mỹ là Christopher Columbus. Washington D.C là viết tắt của từ District of Columbia, được hiểu là đặc khu Colombia. Washington D.C do một kiến trúc sư người Pháp, Piere Charles L’Enfant, thiết kế năm 1791, mang diện mạo giản đơn với kiến trúc cổ, phối cảnh rất hợp phong thủy qua các trục đối xứng và hồ nước ở giữa.

Điều bất ngờ của tôi là nước Mỹ to thế (9.833.520km²) mà thủ đô Washington, D.C bé tý, so với 50 tiểu bang thì diện tích bé nhất (184km²), dân số ít thứ hai (hơn 672 nghìn nười người năm 2015) nhưng tỷ lệ gốc Phi nhiều nhất nước này, khiến nó trở thành một tiểu bang có đa số dân thiểu số. 

Là trung tâm, “đầu não” của nước Mỹ, Washington D.C tập trung rất nhiều công trình, tòa nhà chính trị, tổng thống như Nhà trắng, Lầu năm góc, Điện caption,… nhiều đài tưởng niệm và bảo tàng quốc gia, và còn là nơi có trụ sở và nơi làm việc của 173 đại sứ quán các nước, của Ngân hàng Thế giới (WB), Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), Tổ chức các quốc gia châu Mỹ (OAS), Ngân hàng Phát triển Liên Mỹ, và Tổ chức Y tế Liên Mỹ (PAHO)...  và nhiều tổ chức quốc tế khác.

Thủ đô Washington D.C có những quy định nghiêm ngặt về xây dựng xanh. Điều 1 trong Hiến pháp Mỹ quy định, Thủ đô phải là hình vuông, mỗi cạnh 16km. Sau khi Tòa nhà Chung cư Cairo 12 tầng được xây dựng vào năm 1899, Quốc hội Mỹ đã thông qua Đạo luật về chiều cao của nhà cao tầng vào năm 1910, trong đó tuyên bố không có tòa nhà nào được phép xây cao hơn Tòa Quốc hội Mỹ (88m) và chiều cao của tòa nhà tối đa bằng chiều ngang của con đường trước mặt cộng thêm khoảng 6m. Vì thế, những tòa nhà tại Washington D.C cao nhất khoảng 11-12 tầng. Chính vì vậy mà qua hai thế kỷ, thủ đô vẫn giữ kiến trúc ban đầu và chưa hề bị "phá vỡ quy hoạch" hay xây dựng xô bồ làm thay đổi cảnh quan, diện mạo. Hơn hai thế kỷ trôi qua, thủ đô này không loay hoay hết mở đường bên này, đền bù bên kia, vừa nhôm nhoam thành phố lại tốn tiền thuế của dân như nước mình.

Dù là ở trung tâm, ở khu phố cổ người ta không có cảm giác chật chội, ngột ngạt như ở thành thị một số nơi khác.Với diện tích chỉ bằng một quận của Hà Nội chúng ta (như quận Đông Anh: 182,14km²) nhưng sao ở đâu cũng thấy rợp bóng cây xanh. Chính vì vậy mà Washington D.C được phủ cây xanh tỷ lệ cao nhất nước Mỹ, 36%. Vậy nên năm 1994, thành phố này đã được chứng nhận Công trình xanh LEED của Hội đồng Công trình xanh Mỹ (USGBC), đóng góp cho sự phát triển theo hướng xanh hóa của thành phố. Chính ở trung tâm thành phố này, lần đầu tiên dự lễ kỷ niệm Quốc khánh nước Mỹ ngày 4/7/2009, tôi quá ngạc nhiên vì không thấy mít tinh hay duyệt binh như bên mình, mà chỉ diễu hành của các đoàn từ khắp các tiểu bang, các đảng phái, tổ chức chính trị xã hội tham gia. Vui, náo nhiệt và cực kỳ đa dạng, phong phú. Mỗi đoàn diễu hành có xe trang trí công phu, đẹp mắt chạy trước, đoàn người đi sau múa hát, kèn trống, hô khẩu hiệu, tung hoa... Vẫn biết Hoa Kỳ là nước tự do nhưng tôi cũng bất ngờ thấy một đoàn diễu hành mà đi đầu là chiếc xe mui trần chở hình nộm Tổng thống Barack Obama mới trúng cử rất cao to với những viết thương băng bó đầy mình và khuôn mặt đầy đâu khổ... Đúng là dân chủ Hoa Kỳ, kỳ... thật.

Đi trong thủ đô, ở đâu ta cũng như đi trong rừng cây, xanh mát vô cùng. Tôi thuê nhà ở đại lộ Connecticut là đại lộ lớn nhất Washington D.C, hồi đầu chưa quen có phen hết hồn vì hươu, nai cả bầy kéo đến chạy sùng sục, đùa nghịch với nhau ngay sau nhà. Cuộc sống với thiên nhiên thật hòa quyện… Nhưng đẹp nhất, ấn tượng với tôi nhất có lẽ là con đường Rock Creek. Đó là một con đường nhỏ có chiều dài 32,6 dặm, chạy men theo nhánh sông chảy tự do của sông Potomac, đổ ra Đại Tây Dương qua Vịnh Chesapeake... Tôi chưa một lần đi hết con đường nhỏ và xuyên suốt mấy tiểu bang này, thường hay đi đoạn trong thủ đô Washington, D.C nhưng lần nào đi cũng đầy cảm xúc. Cứ như đi trong rừng già Trường Sơn năm xưa, khác chăng là cảnh thanh bình, đẹp và thơ mộng mê hồn chứ không phải bom đạn và rừng bị trọc lá vì chất độc hóa học của thời tôi đánh Mỹ. Con đường uốn lượn, lên dốc, xuống đèo dọc bên con suối đá treo veo, chỉ thỉnh thoảng mới có bãi đỗ xe hay một hội nào đó đang picnic, nướng babykiu. Đi dọc con đường này phải cảnh giác với đám thú rừng, nhất là hươu, nai, từng bầy, chúng dạn người, không sợ xe, xe phải sợ chúng, phải nhường đường, phải chờ đợi chúng đi qua mới được đi tiếp. Cũng vì cảnh quan này quá đẹp, nên các đoàn công tác của ta, có dịp chúng tôi hay đưa các vị tham quan. Ai cũng trầm trồ, ngạc nhiên, cũng có vị tiếc ngẩn tiếc ngơ vì thấy quá lãng phí, sao không chia lô để bán nền hay làm dự án gì đó có tuyệt không... Không hiểu vị khách nói vui hay thật, nhưng tôi dám chắc là rất ấn tượng...

Thỉnh thoảng cũng xẩy ra tai nạn do một con thú nào đó bất ngờ lao ra, xe không kịp tránh. Thú bị thương, người ta báo ngay cho cảnh sát hoặc cơ quan chức năng đến cứu để thả về rừng, hoặc nó chết cũng do bên bảo vệ môi trường chuyển đi, không có chuyện chở về làm món đặc sản. Ở đây, người ta bảo vệ thú như bảo vệ người. Những lần đi chơi golf ở sân Đông Patomat cạnh Nhà Trắng (nơi mấy anh em hay rủ nhau chơi vì vừa gần, vừa rẻ, chỉ 20-30$/người), thấy đủ loại chim thú hay ngắm nhìn các "gôn thủ". Một lần có một con chồn lửa rất to và đẹp, bị đau chân nên đi cà nhắc theo chúng tôi. Thương tình, một anh bạn lấy quả trứng luộc trong khẩu phần ăn nhẹ giữa cuộc chơi cho nó. Con chồn lửa mừng lắm, nhưng nó chưa kịp ăn thì có chiếc xe của người quản lý chạy đến, phê bình chúng tôi đã "vi phạm công ước bảo vệ thú hoang". Ớ người mấy giây chúng tôi mới xin lỗi và biện minh là vì thấy nó bị thương, sợ nó đói. Người quản lý cười bảo, đó là việc của nó, đừng làm gì ảnh hưởng đến bản năng sinh tồn của nó. Thế đấy! Tưởng làm phúc, nhưng thiếu hiểu biết cũng phạm luật. Thời gian sau, có lần chúng tôi gặp lại con chồn lửa nọ, nó đã lành chân và đang đùa với một đàn chồn lửa con đẹp như tranh vẽ.

Tôi thấy ở Mỹ, người ta làm các cột đèn dọc đường không phải bằng bê tông, cột thép mà toàn bằng những cây gỗ cao, thẳng rất đẹp. Nghĩ là người ta khai thác ngay các khu rừng xung quanh. Nhưng không phải, bởi tất cả cây gỗ bị đổ do già hoặc gió bão người ta cứ để tự nhiên, nếu sợ ảnh hưởng cảnh quan thì người ta cho máy xay nát như cám rồi phun ra xung quanh… Nhớ có lần anh bạn Việt kiều tên Thể của tôi tiếc hùi hụi khi nhìn bao nhiêu là cây gỗ to bị đổ nằm la liệt trong khu rừng quanh nhà sau cơn bão và quyết định xin chính quyền khai thác nguồn gỗ đó chuyển về Việt Nam để kinh doanh, lợi cả đôi đường. Chính quyền họ hoan nghênh, nhưng anh Thể chỉ làm được mấy chuyến thì đành bỏ vì, đường thì quá xa mà thị trường gỗ trong nước lúc đó đâu có mặn mà.

Thủ đô Washington D.C không sôi động như thành phố New York, nhưng lại là một thành phố du lịch nổi tiếng của Mỹ. Khách trong và ngoài nước Mỹ đến đây đông nhất là vào dịp "mùa thu vàng" và "mùa hoa anh đào". Nước Mỹ không phải là xứ sở của hoa anh đào, nhưng từ hơn trăm năm trước, vẻ đẹp quyến rũ của hoa anh đào từ đất Nhật Bản đã hút hồn người Mỹ và họ tìm cách lấy giống đưa về thủ đô Washington D.C trồng. Người đầu tiên, theo nhà thơ Vũ Quần Phương, tìm qua thư tịch là bà bà Eliza Scidmore có dự án trồng hoa anh đào tại Washington, D.C từ năm 1885, rồi năm 1906 nhập về 100 cây trồng thử và năm 1909 mới trồng đại trà tại một vùng gồm 2000 cây, cho đến năm 1912 Nhật Bản tặng Mỹ hơn 3000 cây trồng khắp vùng trung tâm thủ đô, quanh vịnh Tidal và hai bên sông Patomat. Và bây giờ thì cả rừng hoa anh đào, không chỉ ở khắp Washington, D.C mà rất nhiều tiểu bang khác của nước Mỹ.

Cách trung tâm thành phó không xa, có làng Kenwood, nơi có hàng ngàn cây anh đào cổ thụ hơn trăm tuổi. Làng này, nhà cửa xen trong những hàng anh đào to mấy người ôm, trông thật nên thơ, lãng mạn. Người ta bảo rằng, làng  Kenwood này mới thực sự là thủ phủ cổ xưa của hoa anh đào, nơi được Nhật tặng Mỹ hàng ngàn cây về trồng từ hơn trăm năm trước.

Ở Mỹ người ta có một tổ chức Hội hoa anh đào, từ hàng tháng trước đã dự báo ngày hoa nở để du khách khắp mọi nơi về thủ đô dự lễ và tham quan. Festival anh đào ở thủ đô nước Mỹ diễn ra từ 26/3 đến 10/4 hàng năm. Năm nào hội cũng kéo dài 2 tuần nhưng thời điểm bắt đầu thì mỗi năm một khác, tùy thuộc vào ngày hoa nở. Cũng có năm dự báo sai, nên dân tình đổ về hoa vẫn chưa nở hoặc đã sắp tàn. Bởi muốn về dự lễ phải có nơi ở mà khách sạn, nhà nghỉ đã cháy vé từ nhiều tuần trước, nên dù "lỡ hẹn" cũng không thay đổi được. Vào những dịp này, cả thủ đô Washington D.C ngập trong sắc hoa anh đào. Hoa ngập trong nắng, nhuộm đỏ bóng vịnh Tidal và dòng Patomac trong cảnh "cánh hoa soi xen lẫn cánh hoa trôi", pha hồng cả gió và rắc phủ kín những con đường... Hàng triệu du khắp dồn về cùng ngắm hoa và thưởng thức bao sự kiện khác được tổ chức để phục vụ du khách như đua thuyền, ca nhạc... 

*

Ở Mỹ nói chung, Washington D.C nói riêng, có thú vui từ lâu đời là mua hàng giảm giá và hàng chuyển nhà. Nhưng lạ nhất là việc chuyển nhà của các gia đình  người Mỹ. Bán tuốt tuồn tuột, chỉ xách đi mỗi va ly đến nhà mới. Nhiều gia đình khi rời ngôi nhà, hoặc biệt thự cũ đã qua nhiều thế hệ, có khi cả mấy trăm năm, nhưng đến khi chuyển họ cũng bán tất, chẳng một chút luyến tiếc các kỷ vật hay những đồ lưu giữ từ cha ông để lại. Thường thì họ thuê một công ty mua bán nào đó đứng ra bao thầu rồi tùy định giá để bán. Cũng có khi gia đình tự bán từ A đến Z. Trừ mùa đông lạnh giá, họ ít chuyển nhà, còn các mùa khác, họ sẽ thông báo trên mạng hoặc dùng biển chỉ dẫn từ mấy hôm trước và bán vào hai ngày cuối tuần, ngày đầu bán nguyên giá, ngày Chủ nhật bao giờ cũng giám từ 25% đến 50%. Trong thời gian công tác tại Mỹ, tôi đã nhiều lần đưa bạn bè trong nước sang đi vãn cảnh thú vị này. Đi mua hàng Estecsew bạn bè tôi rất khoái vì được tự do vào tận cùng ngóc ngách cuộc sống sinh hoạt các gia đình người Mỹ. Thoải mái đi tất cả các phòng, xem các đồ vật sinh hoạt của họ, rồi thích món nào thì mua làm kỷ niệm, mà giá cũng rất phải chăng. Cái lớn như đồ nội thất, đồng hồ cổ, máy hát cổ, tượng cổ, tranh cổ... thì chịu khó chờ ngày hôm sau, hạ giá 50% mua cho đỡ tiền, nhưng mà cũng hú họa vì có thể hôm sau người ta đã mua mất. Tôi thích nhất là những đồ vật gia đình họ sưu tầm như các bộ tem qua nhiều thập kỷ, những bộ bật lửa đủ kiểu, tẩu hút thuốc, gươm giáo, súng ống, huân huy chương, đồ trang sức... Tiếc là không phải cái nào mình cũng mua được, dẫu giá thường rất rẻ, nhiều khi rẻ bất ngờ. Giả dụ như tôi mua một tập sưu tầm tem cổ, chỉ có mấy chục đôla. Hay mua bộ sưu tập đèn dầu, tẩu hút thuốc qua nhiều thế hệ...

Cùng với việc estecsew, dân Mỹ còn hay bán eysew, từng gia đình hoặc mấy gia đình chung nhau bán, cũng vào những ngày cuối tuần. Họ bán đủ loại, bày trong nhà hoặc một nới công cộng. Tha hồ khách ngắm nghía, chọn mua, cũng rẻ lắm. Có mua những thứ này mới thấy người Mỹ rất cẩn thận, hàng hóa nào cũng có giấy tờ, phụ kiện, nhiều thứ qua hàng thập kỷ mà vẫn thấy mới tinh. Hỏi chuyện, nhiều khi người ta buồn, tổ chức bán cho vui chứ thực ra tiền thu về chẳng là bao, không bõ công quảng cáo và bày bán. Có lần, vợ chồng tôi đi một nơi rất xa, vào nhà eysew có hai vợ chồng già, họ bày bán như chơi đồ hàng, toàn những thứ xinh xinh. Ngắm mãi, chẳng thấy thứ nào cần, nhưng vãn mua mọt con sóc con. Tưởng là búp bê, nhưng hai ông bà vui, rối rít giới thiệu cách sử dụng để tách hạt giẻ rất tuyệt, vậy mà cũng chỉ 1 đôla... Vui nhất là đi mua eysew của các cháu. Vào ngày nghỉ, các cháu cũng góp nhau đồ dùng lại, từ búp bê, giầy dép, quần áo, sách vở, đồ chơi cũ lại rồi cũng lên mạng quảng cáo, chưa đủ, còn giăng giấy dẫn khách suốt đoạn dài, làm nhiều người tưởng khu này chắc lớn lắm. Nhưng đến nới thấy toàn các cháu sinh phổ thông. Các cháu chào mời rất vui, giới thiệu cũng rất giỏi, từ con búp bê, đồ dùng, mà giá cũng chỉ một vài đôla. Ai đến đấy, dù mua chẳng để làm gì cũng không nỡ về tay không, phải mua chứ, dẫu con búp bê, đôi giày nhỏ hay thứ gì đó. Các cháu bán để từ thiện, để giúp một kế hoạch gì đó.

Còn đồ cổ của xứ này thì cả một thế giới, mua bán tự do từ những cái đèn dầu thời chưa có điện, chân nến, chai lọ, gươm đao, tranh ảnh... cho đến những bức tượng đồng quý hiến, bàn ghế từ xưa, đầu tàu hỏa thời mới ra đời và nhiều nhất là đồng hồ, có cái to phải dùng xe tải chở, cái bé xíu... Mà có phải từ Mỹ cả đâu, mà hầu như là từ khắp các châu lục hội tụ về...

(Kỳ 2: Phải có bảo hiểm xe, còn người... thì không)

Nguồn Văn nghệ số 50/2018