Tập sách gồm 10 bút ký và 4 truyện ngắn. Phần truyện ngắn tuy ít về số lượng, nhưng không nhẹ về chất lượng, vấn đề. Mỗi truyện một vẻ, một cách tiếp cận khác nhau, nhưng lại giống nhau ở ý đồ, tấm lòng của người viết, lên án sự giả dối, coi nhẹ tình người, báo động về sự xuống cấp đạo đức, hướng ngòi bút tới giá trị nhân văn.
Vẫn là những câu chuyện về cách xử sự giữa con người với nhau trong một xã hội giàu nghèo phân hóa, vẫn là những mâu thuẫn, bức xúc, tiêu cực đời sống, nhưng được thể hiện nhẹ nhàng logic, không đao to búa lớn, đúng như mạch ngầm đang diễn ra một cách âm thầm mà hối hả, gấp gáp ở những vùng quê hiện nay. Đó chính là vấn đề xã hội nóng bỏng, không dễ phát hiện, nếu chỉ quan sát bề nổi, không biết cách khai thác, đi tới tận cùng của sự việc. Từ xa xưa, vấn đề của nông thôn dưới ngòi bút của nhà văn thường là câu chuyện ruộng đất, tranh chấp cũng là tranh chấp đất đai ruộng vườn; nhưng trong những câu chuyện của Ngân Hằng lại không hẳn như vậy, thậm chí hoàn toàn khác, nó cho chúng ta thấy ở đâu đó sau lũy tre làng, dưới mái nhà tranh không còn bình yên nữa. Sân ga hội ngộ là lời cảnh báo con người trước ma lực của đồng tiền trong một xã hội đầy biến động. Những con người bị vật chất lôi kéo, cám dỗ, đẩy vào con đường làm giàu tội lỗi bất chính. Họ không những đánh mất nhân phẩm đạo lý mà rẻ rúng tình người... Đối lập với họ là những người lao động chân chính, có tấm lòng bao dung rộng mở, lấy việc giúp đỡ người khác là niềm vui, hạnh phúc. Xúc xắc mặt người, lại nói về mặt trái, cái phần tối của vấn đề đô thị hóa và cơ chế thị trường; nó dễ dàng làm cho con người chà đạp lên đạo đức, hủy hoại gia phong, văn hóa truyền thống chỉ vì lợi ích cá nhân. Câu chuyện đơn giản nhưng ý nghĩa sâu xa. Lời cảnh báo đặt ra: Con đường phát triển đô thị hóa không trải hoa hồng, thảm đỏ mà bằng cả máu và nước mắt. Cà phê nhì nhằng chuyện, một truyện ngắn được khai thác theo cảm hứng nghệ thuật này với cấu tứ nhẹ nhàng, cách kể dung dị “rất con gái”. Truyện Ngôi nhà ba lá cũng là truyện được mượn làm tên chung cho tập sách, một câu chuyện về hậu chiến…
Chuyện bắt đầu từ một gia đình. Một ngôi nhà ấm áp, ở đó có người bố và ba cô con gái đã trưởng thành… Cuộc sống ổn định, có phần sung túc, nhưng sự vắng bóng người mẹ (mất sớm), làm không khí lúc nào cũng có vẻ ảm đạm, u buồn. Thời gian trôi nhanh, cô em út mồ côi mẹ lúc ba bốn tuổi, giờ đã thành một ca sĩ. Cảnh “gà trống nuôi con” của người cựu chiến binh suốt những năm dài đã gây xúc động và làm nẩy nở tình yêu của một phụ nữ gần nhà. Ba cô con gái ủng hộ, nhưng ông bố không đồng ý. Đến một ngày ông ốm nặng, nhận được điện thoại của chị Cả, hai cô em vội về, trước mắt họ, việc săn sóc cha những ngày qua không phải chị hàng xóm mà là một người phụ nữ hoàn toàn xa lạ. Thân hình gầy yếu, trên mặt có nhiều vết sẹo… Bà không tạo được chút cảm tình nào với họ. Và họ đã thiếu chút nữa buông ra những lời khiếm nhã. Chỉ đến khi người chị cả xuất hiện, họ mới hiểu. Đó chính là người đã cùng tổ công tác với bố mẹ họ trên đường Trường Sơn khi cả ba còn là những thanh niên xung phong khỏe mạnh. Chính bà đã lấy thân mình che chở cho mẹ của họ trong một trận máy bay địch oanh tạc vào đội hình và chịu nhiều vết thương cho mẹ các cô được an toàn lành lặn. Và giờ đây khi bố các cô ốm đau, bà đến để chăm sóc, tự nguyện làm mẹ kế các cô… Sự cự tuyệt tình yêu của bố các cô với người phụ nữ láng giềng lâu nay cũng là vì thế. Niềm vui được nhân lên khi người phụ nữ nhà bên xuất hiện, chị nhận mình là một trong “ba chiếc lá” – ba cuộc đời thân thiết của ngôi nhà ấy.
Tái hiện một câu chuyện chiến tranh trong bối cảnh cuộc chiến đã lùi xa gần 50 năm, tác giả đem đến cho người đọc cái nhìn về tình yêu, sự xả thân quên mình vì đồng đội nơi chiến trường. Thông điệp về nỗi đau chiến tranh, tình người trong chiến tranh sẽ còn mãi với chúng ta. Chỉ đến khi gần kết thúc, “nút thắt” câu chuyện được mở, cái tứ truyện mới lộ ra. Sự giấu kín ý đồ đã nói lên bản lĩnh và sự vững tay của người viết. Viết về những con người, tình huống trong chiến tranh nhưng không hề có cảnh bom rơi đạn nổ, tuy nhiên người đọc vẫn nhận ra cái ác liệt nghiệt ngã của nó. Cũng giống những truyện trước, Ngôi nhà ba lá kết thúc có hậu, đem đến cho người đọc cảm giác an tâm ấm lòng.
Phần bút ký in đậm dấu ấn những chuyến đi thực tế của tác giả, không gian trải rộng từ đồng bằng đến trung du, từ rừng xuống biển, với đối tượng phản ánh khá phong phú, đa dạng: Di sản văn hóa, di tích lịch sử, nét độc đáo trong không gian sinh tồn của một vùng dân tộc ít người… Mỗi bút ký như một bức tranh, một cuốn phim ngắn giàu suy tư cảm xúc về những con người vùng đất trong công cuộc xây dựng, phát triển, bảo vệ đất nước. Đó là các bút ký Những người giữ hồn thiêng sông núi, Trọn niềm tin với mảnh đất ân tình, Vùng quê của những huyền thoại, Vì một màu xanh biên cương, Chuyện kể của người nữ bác sĩ vùng cao v.v...
Nếu như ở truyện ngắn lối kể trầm tĩnh, mạch truyện không nhanh không chậm, các chi tiết được đan cài khéo léo với những tình huống bất ngờ đầy dụng ý, thì trong bút ký Ngân Hằng lại có cách cuốn hút người đọc bằng lối tạo dựng không khí, bối cảnh linh hoạt nhiều trường đoạn sử dụng thủ pháp đồng hiện, sinh động. Một trong những cái khó của công việc viết bút ký là thổi hồn vào các chi tiết, làm sống lại những sự việc đã qua, lôi nó từ quá khứ về trở hiện tại để gửi gắm, chuyển tải thông điệp của người viết tới bạn đọc. Người đọc giờ đây không chấp nhận lối viết kể lể, thống kê sự kiện, chỉ thuần túy thông tin, họ đòi hỏi người viết bút ký ngoài việc cập nhật, phải đưa ra được vấn đề, thông điệp của bài viết… Nhìn chung, tập truyện ký Ngôi nhà ba lá chất lượng đồng đều, 14 bài viết là 14 mảnh ghép, một phần hơi thở cuộc sống, những rộng dài chìm nổi, nhức nhối và ngọt ngào đã được nhào nặn biến hóa vào trang văn khi gồ ghề thô tháp, lúc uyển chuyển tinh tế. Với sự xuất hiện Ngôi nhà ba lá lần này, ngòi bút của Ngân Hằng đã trở nên già dặn, chững chạc và sung sức hơn trên con đường sáng tác văn học.
Nguồn Văn nghệ số 51/2020
