“Toàn dân Việt Nam đứng đều lên góp sức một ngày/ Thề đem xương máu quyết lòng chiến đấu cho tương lai/ Mười chín tháng Tám, khi quốc dân căm hờn kêu thét/ Tiến lên cùng hô:“Mau diệt tan hết quân thù chung”… Ca khúc “Mười chín tháng Tám” của nhạc sĩ Xuân Oanh 73 năm nay vẫn vang lên một cách hào hùng mỗi khi mùa thu về, khi cả Việt Nam kỷ niệm khởi nghĩa tháng Tám và Quốc khánh 2/9.
Những ca khúc “xuất thần”
Ca khúc gắn liền với tên tuổi người nhạc sĩ Xuân Oanh, một nhạc sĩ đa tài cả thi - họa. Tài sáng tác nhạc của ông đã trở thành giai thoại độc nhất của làng âm nhạc Việt. Ca khúc Mười chín Tháng Tám được ông “xuất thần” sáng tác ngay trên đường phố khi cùng đoàn quân Cách mạng tiến về Bắc Bộ phủ giành chính quyền về tay nhân dân, vừa đi vừa sáng tác, được câu nào phổ biến ngay câu ấy.
Khi đoàn biểu tình kéo đến địa điểm Nhà hát Lớn thì cũng vừa vặn hoàn thành bài hát: “Toàn dân Việt Nam... đứng đều lên góp sức một ngày...”. Ca khúc với lời ca giản dị, giai điệu hùng hồn nhịp bước, nhưng mang sức “nóng” lan tỏa nhanh từ ngay trong đoàn người tham gia cướp chính quyền, đến nhân dân cả nước và trở thành một ca khúc sống mãi với những ca khúc cách mạng thời tiền khởi nghĩa, sống mãi với thời gian.
Và ông còn một lần “xuất thần” ngoạn mục trước bạn bè quốc tế trong một lần đi dự Hội nghị Hòa bình ở Nhật Bản năm 1989, tham gia xuống đường chống bom nguyên tử tại, ông đã phổ nhạc “nhanh như chớp” bài thơ Trời sẽ lại trong xanh của nhà thơ nổi tiếng Nhật Bản Umeda Shyozi, và rồi ôm đàn hát ngay trong buổi mít tinh đó, không chỉ gây ngạc nhiên thán phục, cảm động với bạn bè người Nhật ở quảng trường hôm ấy, mà ông đã gây ấn tượng sâu sắc về một nhạc sĩ tài năng của Việt Nam với bạn bè quấc tế cùng có mặt.
Người nhạc sĩ tài hoa
Nhạc sĩ Xuân Oanh tên khai sinh là Đỗ Xuân Oanh, sinh ngày 4/1/1923 tại một vùng quê Quảng yên, Quảng Ninh, trong một gia đình tiểu thị dân nghèo có cha làm thợ may. Mẹ mất từ 6 tuổi, 14 tuổi, học xong tiểu học trường Pháp thuộc, ông bắt đầu tự kiếm sống bằng đủ các nghề: Thợ đúc, thợ mỏ, dạy học, vẽ tranh, nhạc công phòng trà. 19 tuổi, ông lên Hà Nội và bắt đầu học thêm một số nghề nữa.
Giác ngộ cách mạng từ sớm, trước 1945, ông đã tham gia tuyên truyền cho Mặt Trận Việt Minh.Tham gia Tổ ng khởi nghĩa và rồi lên chiến khu Việt Bắc làm việc cho Báo Cứu quốc. Đa tài với thơ, ca, nhạc, họa ông còn có một khả năng thiên bẩm về ngoại ngữ. Tự học, nhưng nhạc sĩ Xuân Oanh đã thông thạo đến 7 ngoại ngữ. Gia tài âm nhạc của ông không nhiều lắm, nhưng chỉ một ca khúc Mười chín Tháng Tám của ông đã làm nên một tên tuổi Xuân Oanh không thể nào quên, không chỉ với các thế hệ nhạc sĩ tân nhạc Việt Nam, mà với nhiều thế hệ người Việt kể từ ngày 19/8/1945. Ở chiến khu Việt Bắc trong 9 năm kháng chiến, ca khúc được nhiều người nhớ đến và yêu thích nhất là Quê hương anh bộ đội, ca khúc mà sau này gần như các ca sĩ Việt dòng bán cổ điển hay cổ điển đều lấy làm bài học hát, luyện thanh nhạc và đi thi năng khiếu, tài năng… Ngoài ra, một số tác phẩm khác của ông cũng nổi tiếng và trở thành “sách giáo khoa” cho các sinh viên, học viên về thanh nhạc như: Cây súng bạn đường, Đời vẫn tươi, Ca mừng chế độ ta tươi đẹp, Hồ Chí Minh người là muôn ánh sao, Ngôi sao thế kỷ, Hợp xướng 4 chương Quê hương hai tiếng ấy, Phổ nhạc Trời sẽ lại trong xanh (Thơ Umeda Shyozi), Gọi thu (Thơ Nguyễn Thị Hồng). Ngoài ra, ông còn sáng tác một số ca khúc như: Hoa nhài, Em ra đi, Sớm mai ấy, Suy tư, Bình minh trên đất nước không bao giờ tắt, Bạch dương, Hà Nội ở Lâm Đồng, Thổn thức mùa xuân, Anh có còn yêu em như ngày xưa….
Điều ít ai ngờ nhất, là ông không chỉ có tài về âm nhạc, mà ông rất có năng khiếu văn chương. Khiếu văn chương của ông được hỗ trợ bởi những ngoại ngữ ông tinh thông, đã góp phần mang văn học Việt Nam giới thiệu ra nước ngoài. Ông đã dịch Thơ Hồ Xuân Hương trong Tuyển tập thơ nữ Việt Nam (NXB Phụ nữ), vở kịch Hồn Trương Ba, da hàng thịt (Lưu Quang Vũ), tiểu thuyết Ông Cố Vấn (Hữu Mai) sang Tiếng Anh… Ông cũng là một dịch giả tiếng Việt của một số tác phẩm văn học nước ngoài nổi tiếng hay Best Sales của văn học đương đại như: Trần trụi giữa bầy sói (Bruno Apitz, cùng Hoàng Tố Vân), (Jeffrey Archer), Lucky, Nửa đêm về sáng, Một lần chưa đủ, Mãi mãi xanh, Máy yêu (Jacqueline Susann); Cổng vàng, Vườn Thượng Hải,Phía sau tình yêu, Bảo bối Thượng Hải (Vệ Tuệ)….
Người suốt đời cống hiến vì Tổ quốc, vì nhân dân
20 tuổi nhạc sĩ Xuân Oanh đã là một thanh niên đầy nhiệt huyết, mang trong mình tinh thần yêu nước nồng nàn, có ý thức giác ngộ cách mạng và một ý chí quyết tâm theo cách mạng đến cùng. Vì thế, khi được nhà văn Nguyễn Đình Thi rủ vào Mặt trận Việt Minh ông đã tham gia ngay. Kể từ đó, ban ngày làm nhiều nghề kiếm sống: hát, vẽ tranh, dạy học thậm chí làm thuê ở cửa hàng giầy, đến tối ông cùng anh em bí mật đi tuyên truyền cách mạng cho bà con lao động.
Sau khi cách mạng thành công, trong 9 năm kháng chiến chống Pháp, ông được phân công làm công tác tuyên truyền, là một trong hai người Việt Nam đầu tiên thực hiện bản tin tiếng Anh trên Đài Tiếng nói Việt Nam, ông tham gia làm báo Cứu Quốc đóng trên chiến khu Việt Bắc. Về sau công tác tại Ban Đối ngoài Trung ương Đảng, Liên hiệp các Tổ chức Hữu nghị và hoà bình. Ông lại là người phiên dịch chính cho các lãnh đạo cao cấp của Đảng và Nhà nước Việt Nam như Chủ tịch Hồ Chí Minh, Thủ tướng Phạm Văn Đồng. Năm 1951, tham gia thành lập Ủy ban Bảo vệ Hòa bình Thế giới của Việt Nam, làm Tổng Thư ký kiêm Phó Chủ tịch Ủy ban. Từ 1968-1972, tại Hội nghị Paris về Việt Nam, tham gia Phái đoàn Việt Nam Dân chủ Cộng hòa với tư cách đại diện cho Ủy ban Bảo vệ Hòa bình Việt Nam và Ủy ban Việt Nam đoàn kết với nhân dân Mỹ - Pháp, vận động phong trào chống chiến tranh xâm lược của Mỹ. Ông cũng từng đón tiếp nhiều nhà hoạt động chống chiến tranh từ Mỹ tới thăm Việt Nam giữa những ngày chiến tranh ác liệt, trong đó có Thượng nghị sĩ G.McGovern, nguyên ứng cử viên Tổng thống Mỹ, nữ nghệ sĩ Jane Fonda và chồng bà khi đó là Tom Hayden…
Sinh thời, nhạc sỹ Xuân Oanh hay nói: “Không làm việc tôi thấy mệt mỏi lắm”. Và hầu hết những gì ông có đều là tự học, học trong những tháng năm làm cách mạng, qua thực tế công tác mà không qua một trường lớp chính qui nào.Ông hấp dẫn người đối thoại bởi sự uyên bác, thân mật, giản dị mà chân thành, khiến cho cuộc trò chuyện với ông bao giờ cũng ấn tượng. Chính với vốn kiến thức như thế, Xuân Oanh có thể nói là một nhà ngoại giao văn hóa tài giỏi và uy tín, là một trong số các nhà văn hoá Việt Nam mà nhiều bạn bè và cả những nhà nghiên cứu văn hóa học nước ngoài đến Việt Nam đều muốn tìm gặp để trò chuyện, để tìm hiểu.
Ông đã được Nhà nước trao tặng Huân chương Độc lập hạng ba năm 1998, Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật năm 2007. Nhạc sĩ Xuân Oanh luôn được nhắc đến như một nhạc sĩ của mùa thu cách mạng Việt Nam. Ông sống mãi trong tưởng nhớ của mọi người cũng như ca khúc Mười chín Tháng Tám của mình./.
Nguồn Văn nghệ số 35+36/2018
