Chặt xoan như là cách mà nhân vật trong truyện ngắn này phát quang cây cỏ, giải nén truyền thuyết cổ tích, xua vén sương mù huyền thoại…, để hiện thực được quang đãng, để đường tự do được thênh thang. Phát quang những định kiến nơi cái đọc, sẽ bao dung thâu nạp được những tiếng nói này và những tiếng nói khác mà trò chơi văn chương bày mời.

(Hoàng Đăng Khoa)

Ngày đó, ngôi làng nào cũng được nuôi, cũng lớn lên bằng cây và đất. Đất ủ hồn trên lá, đọng thành sương mai. Cây xuyên rễ quanh làng, bọc người hiền hậu. 

Cát là tên làng tôi. Đất làng tôi trắng cát. Trưa gió những ngày nhàn, cát dựng hình nhân bay tới nhà nhà dỗ dành giấc mệt, dọa nạt trẻ con. Tối mưa ngày đông, cát kết bè đảng đánh bẫy người câu đêm. Tôi không thích cát. Cát ngăn tôi ra khỏi làng, cát vùi tôi dưới vũng trì trệ. Đôi lúc cát đẩy tôi bay lên, lại mắc ngọn tre. Cát thua tre. 

Tôi cũng không thích tre. Chúng lạnh lùng, kiêu ngạo trên cao, đêm khuya kẽo kẹt tiếng ma dọa người. Làng tôi toàn người bóng vía yếu, lũ tre càng được thể kêu ca. 

Tình yêu làng tôi dành hết cho xoan. Loài cây độc từ lá đến quả nhưng tâm tính lành như đất. Xoan dễ mọc, mọc khắp nơi, trổ hoa sau nhà rụng lá đường đi. Mùa đói tháng Ba, những bông xoan trắng tím theo gió bay khắp làng, mùi ngai ngái nằng nặng. Ở quê, cái gì cũng ngai ngái nằng nặng. Lọ mắm tép mẹ ủ, chú trâu mùa đông lười tắm, bụi hương nhu trước hiên, áo cánh mẹ nhuộm đặc mồ hôi. Mùi người quê, hương hoa xoan hăng hắc hay hương nhài dịu êm là mùi của trời của đất. Hoa nhài mẹ phơi khô, ướp trà cho cha. Lá xoan mẹ mang ủ buồng chuối tiêu chuối ngự chín nẫu bóng làng. Hoa xoan, mẹ chẳng cần hái. Gió xuân rung cây rụng hoa, gió xuân thổi cánh bay bay khắp làng mời gọi bọ rình đội đất chui lên. Thứ bọ thân múp, cánh mềm, nướng thơm mùi quê giúp đám thanh niên qua cơn đói. Mẹ bảo thượng đế nở hoa xoan vào mùa đói, gọi bọ rình tháng Ba để giúp chúng ta, những con người tội nghiệp. Mẹ bảo xoan như linh hồn của làng, cay hắc nhưng dịu dàng, thanh tao mà ám tối. Hồn làng tựa hồn người quê, hiền khô chân chất rồi bất ngờ vùng dậy hú lên hoang dại đêm đông nào buốt bức. 

Đầu tiên mẹ hạ xoan trên cái đuôi con thú làng người ta vừa chặt ra, quẳng vào đời chúng tôi. Sau phát cây, cào gai, nhổ cỏ, lượm xương, sau hàng thúng mồ hôi sợ hãi mồ hôi quyết tâm mẹ đổ xuống, mảnh đất hiên ngang nhô ra. Không vuông thành sắc cạnh, không màu mỡ tươi xanh, lồi lõm chênh vênh trên triền dốc lở mòn từ bao cơn hồng thủy làng, nhưng nó kiêu hãnh như tóc mẹ đen nhánh, như vai mẹ to ngang thách thức gian nan.