Quách Điêu tức Đồ Gàn, sinh 1886, người dân tộc Mường tại làng Chiềng, xã Mãn Đức, nay là thị trấn Mãn Đức huyện Tân Lạc (vùng mường Bi) tỉnh Hòa Bình. Trước năm 1957, xã Mãn Đức thuộc huyện Lạc Sơn (vùng mường Vang). Vốn là người thông minh, giỏi chữ Hán, nhưng Quách Điêu không  tham gia chính sự, mặc dù thời tráng niên của ông đã có tỉnh Mường, rồi tỉnh Hòa Bình. Các chức sắc lãnh đạo tỉnh đứng đầu là quan Tuần phủ đến quan Án sát, quan Thương tá… đều do các nhà lang nắm giữ. Trong số họ nhiều người không biết chữ, giỏi chữ như ông Quách Điêu.

Nếu không có tấm bia đánh dấu thì không thể biết đây là ngôi mộ của một người được đặt tên đường tại Tp. Hồ Chí Minh!

Đã nhiều lần người Pháp vời Quách Điêu làm quan, nhưng ông cáo từ với lý do sức khỏe không được tốt. Không ra làm quan, Quách Điêu vùi đầu vào chữ Hán và sách vở chữ Hán. Xuất thân từ một trong bốn dòng lang lớn (Đinh, Quách, Bạch, Hà), ở mường Bi – lớn nhất trong 4 mường (Bi, Vang, Thàng, Động), lại giỏi chữ Hán (chữ Nho) mà không ra làm quan, đó là sự lạ khác người. Đã thế, ông suốt ngày sách vở, đọc đọc, ghi ghi và chăm chỉ dạy học, nhiều khi quên cả những sinh hoạt bình thường. Vì lý do đó, người ta gọi ông là Đồ Gàn và ông cũng ưng cái tên đó. Cái tên Đồ Gàn gắn chặt với Quách Điêu là thế. Và trong các tài liệu của người Pháp đều viết tên Quách Điêu tức Đồ Gàn, các bài báo của ông in trên Tạp chí Nam Phong cũng đều lấy bút danh Đồ Gàn.

Năm 1946, sau khi có hai cán bộ cách mạng đến gặp, ông Quách Điêu với tư cách nhà lang đã họp dân và giải thích về chính phủ cách mạng, về Hồ Chủ Tịch về chế độ mới, không còn lang đạo. Do đó mọi người không phải cắt phiên đến giúp việc tại nhà lang nữa. Ông tích cực quyên góp và kêu gọi dân Mường quyên góp tiền của giúp chính quyền cách mạng. Vừa có uy tín với dân, vừa hiểu biết lại ở trung tâm mường Bi có ngã ba Mãn Đức, đến Lạc Sơn hay lên Mai Châu, Sơn La đều qua đây, nên nhiều người biết ông và khi cần ông sẵn sàng giúp đỡ. Với uy tín của mình, ông Quách Điêu được Ban Cán sự Đảng mời làm Phó Chủ tịch Mặt trận Liên Việt tỉnh Hòa Bình. Do bệnh trọng, ông Quách Điêu mất năm 1951. Mộ phần của ông hiện táng trên đồi cao khu Chiềng Khến, thị trấn Mãn Đức, huyện Tân Lạc ngày nay.

Về lĩnh vực văn hóa, trong lời giới thiệu của Đào Thế Hùng về cuốn Người Mường ở Hòa Bình của Trần Từ tức Nguyễn Đức Từ Chi, do Hội Khoa học lịch sử Việt Nam xuất bản năm 1996 có viết: “Đặc biệt khi thu thập tài liệu ở xã Mãn Đức, tức mường Khín (mường Khến – LV), J. Cuisinier được ông lang cun (lang lớn – LV) đứng đầu mường cung cấp cho những tư liệu chủ yếu để trở thành cơ sở cho những luận cứ của bà. Đó là một ông lang thạo chữ nho, đã từng viết bài cho tạp chí Nam Phong ở Hà Nội dưới bút hiệu Đồ Gàn…”

Trong cuốn Từ điển Nhân vật lịch sử Việt Nam của Nguyễn Quang Thắng và Nguyễn Thế Bá do Nhà Xuất bản Tổng hợp Tp. Hồ Chí Minh ấn hành năm 2006, đề cập đến ông Quách Điêu, nhà văn, biệt hiệu Đồ Gàn, không rõ năm sinh, năm mất. Người dân tộc Mường quê ở Mãn Đức, Lạc Sơn tỉnh Hòa Bình. Ông vốn dòng dõi quan Lang, thông Hán văn, nghiên cứu nhiều về lịch sử và phong tục người Mường, biên soạn bộ Hòa Bình Quan Lang sử lược – diễn ca. Sách ông có chép trong Minh Đô sử và được Sở Cuồng Lê Dư giới thiệu trong Tạp chí Nam Phong vào năm 1925 (Ất Sửu Khải Định thứ 10). Sách chép các sự việc của người Mường theo lịch sử có hệ thống từ cuối đời Hùng Vương bằng 3 ngôn ngữ là Hán – Nôm, Pháp ngữ và quốc ngữ…

Ông Quách Điêu – Đồ Gàn được coi là người Mường Hòa Bình đầu tiên viết bài in trên Tạp chí Nam Phong đầu thế kỷ 20. Đến đây có thể phấn khởi mà tin rằng, ngay đầu thế kỷ 20, người Hòa Bình nói chung, người Mường Hòa Bình nói riêng đã có một nhà văn, nhà văn hóa – Quách Điêu và tên ông đã được đặt tên cho một con đường tại Tp. Hồ Chí Minh – đường Quách Điêu mà đến nay người Hòa Bình mới biết để mà ghi nhận, để mà tự hào! Và “Cuối năm 2019, dự án nâng cấp đường Quách Điêu được khởi công thực hiện. Đây là một trong số những đường giao thông huyết mạch trên địa bàn xã Vĩnh Lộc A, huyện Bình Chánh. Tuyến đường được nâng cấp có tổng chiều dài 3.408m, rộng 7,5m đáp ứng 2 làn xe. Tổng kinh phí 49 tỷ 733 triệu đồng”.

Như vậy, có thể ông Quách Điêu là người Mường Hòa Bình đầu tiên được đặt tên đường ở ngoài tỉnh mà hôm nay người Hòa Bình mới biết.

Chúng tôi tìm về Mường Khến, thị trấn Mãn Đức thì mới biết, sinh thời Quách Điêu có ba người vợ, nhưng chỉ được hai người con. Người con trai đầu tên là Quách Cẩm đã chết từ lúc chưa lấy vợ. Người con gái tên là Quách Thị Chót (út) hay thường gọi nàng Chót (khi có con gái đầu lòng đặt tên Hương thì bà Chót được gọi theo tên con đầu là mế Hương). Nàng Chót dáng người cao, cân đối và thuộc loại bà nàng xinh đẹp, lại được bố chăm nom cẩn thận và dạy chữ, dạy lễ nghĩa, phong tục Mường. Không những thế, bà còn được mẹ truyền dạy nghề lấy thuốc Nam giúp người, trong đó có bài thuốc chữa hiếm muộn gia truyền. Bà Quách Thị Chót đã mất năm 2018. Hiện nay ông Bùi Cường, con trai bà Chót lo phần hương khói cho mẹ và ông ngoại Quách Điêu.

Được ông Cường đưa đi thăm một cụ Quách Điêu trên một ngọn đồi ở Chiềng Khiến, chúng tôi không khỏi mủi lòng bởi nếu không có tấm bia đá cũ kỹ và không có người giới thiệu thì không ai có thể nghĩa đây là một ngôi mộ, mà lại là mộ của một người nổi tiếng. Để tri ân nhà văn hóa Mường thời cận đại, lãnh đạo Hội Văn học nghệ thuật tỉnh Hòa Bình chủ trương kêu gọi hội viên và những tấm lòng hảo tâm chung tay xây mộ nhân sỹ Quách Điêu – Đồ Gàn - người Mường Hòa Bình đầu tiên viết văn, viết báo và được đặt tên đường tại Tp. Hồ Chí Minh!

Nguồn Văn nghệ số 23/2021