Tổng thống Mỹ Donald Trump thời gian gần đây cáo buộc Trung Quốc che giấu về virus corona chủng mới, cho rằng chính phủ Trung Quốc có thể đã để mặc cho dịch bệnh này lây lan và ông đe dọa buộc Bắc Kinh phải trả giá đáng kể cho đại dịch. Ngược lại, các quan chức Trung Quốc buộc tội chính quyền ông Trump cố tình lờ đi tình hình, quản lý kém cỏi một cách nguy hiểm và cố gắng “tống tiền” (ăn vạ Trung Quốc). Tình trạng Washington và Bắc Kinh công kích nhau nặng lời gần như hàng ngày gửi tín hiệu báo động đến các chuyên gia về an ninh quốc gia, họ lo rằng đang có mầm mống của một cuộc “Chiến tranh Lạnh” mới giữa hai siêu cường vào thời điểm đang có khủng hoảng toàn cầu.

Tổng thống Mỹ Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trong cuộc gặp song phương bên lề thượng đỉnh G20, Osaka, Nhật Bản, 29/06/2019.

Cố gắng khai thác thất bại của nhau

Ngày 08/5/2020, đại diện hai đoàn đàm phán thương mại Mỹ và Trung Quốc đã có cuộc điện đàm đầu tiên bàn về việc thực thi thỏa thuận thương mại sơ khởi ký hồi đầu năm nhưng đã bị gác lại vì khủng hoảng virus corona. Trong thông cáo hôm 08/5, hãng tin chính thức Trung Quốc, Tân Hoa Xã, cho biết phó thủ tướng Lưu Hạc và đại diện Thương Mại Mỹ Robert Lighthizer cùng bộ trưởng Tài chính Steven Mnuchin đã nhất trí là Trung Quốc và Hoa Kỳ sẽ hợp tác tạo môi trường thuận lợi để triển khai thỏa thuận thương mại “giai đoạn 1” ký hồi tháng Giêng. Trong một thông cáo riêng, văn phòng của đại diện Thương Mại Mỹ Robert Lighthizer cũng cho biết Washington và Bắc Kinh hy vọng đáp ứng được các cam kết bất chấp khủng hoảng dịch và hai bên sẽ tiếp tục tôn trọng các cam kết của thỏa thuận.

Sau gần hai năm lao vào cuộc chiến thương mại với những đòn trừng phạt thuế lẫn nhau, hai nền kinh tế hàng đầu thế giới khó khăn lắm mới ký được một thỏa thuận sơ khởi hồi tháng Giêng. Ngay sau đó, dịch Covid-19 bùng lên dữ dội tại Trung Quốc, làm cả nước bị phong tỏa nghiêm ngặt. Theo thỏa thuận sơ khởi, Trung Quốc chấp nhận tăng mức mua sản phẩm Mỹ thêm 200 tỷ đô la so với năm 2017. Thế nhưng, đại dịch đã làm nền kinh tế của Trung Quốc cũng như cả thế giới tê liệt. Bắc Kinh khó có thể thực hiện cam kết trên dù đã cho khởi động lại kinh tế từ đầu tháng Tư, khi cơ bản khống chế được dịch.

Cuộc điện đàm diễn ra trong bối cảnh dịch virus corona vẫn đang hoành hành tại Mỹ và là nguồn cơn gây thêm căng thẳng giữa hai nước. Washington và Bắc Kinh trong những ngày qua vẫn tiếp tục khẩu chiến về nguồn gốc đại dịch. Theo Hoa Kỳ, chính Trung Quốc đã để Covid-19 lây lan khắp thế giới như hiện nay. Tổng thống Donald Trump dọa sẽ trừng phạt thương mại Trung Quốc vì đại dịch này và thậm chí hủy bỏ thỏa thuận đã ký nếu Trung Quốc không tôn trong cam kết nhập hàng Mỹ. Trong khi đó, trận dịch Covid-19 đang kéo nền kinh tế Mỹ ngày càng gần đáy hơn. Tỷ lệ thất nghiệp trong tháng 4/2020 dự kiến tăng lên đến gần 20%, gấp đôi so với thời kỳ khủng hoảng tài chính 2009. Trước khi có dịch, tổng thống Trump từng rất tự hào về thành tích kéo tỷ lệ thất nghiệp xuống 3,5, mức thấp nhất trong 50 năm qua ở Mỹ.  

“Việc hai cường quốc liên tục tố cáo nhau là một chuyển động nguy hiểm đối với thế giới”, bà Rachel Esplin Odell, một chuyên gia về Trung Quốc tại Viện nghiên cứu nhà nước có trách nhiệm Quincy, nói. Viện của bà cổ súy cho sự kiềm chế trong chính sách quân sự của Hoa Kỳ. “Cả hai chính phủ Mỹ và Trung Quốc đều đang cố khai thác thất bại của phía bên kia để phục vụ lợi ích mỗi bên”. Bà Odell cho rằng họ đang lấy lửa dập lửa giữa lúc thế giới đang bị hỏa hoạn. Bà Odell và các chuyên gia khác quan ngại hậu quả có thể rất to lớn: kéo dài đại dịch, làm sâu sắc thêm cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu, gây nguy hiểm cho các cuộc đàm phán thương mại nhạy cảm và mở ra những rạn nứt địa chính trị mới. Ông Jacob Stokes, một nhà phân tích kỳ cựu về chính sách của Trung Quốc từ Viện Hòa bình Hoa Kỳ, nói: “Đây là một vấn đề nghiêm trọng và chúng ta hy vọng sẽ có sự hợp tác của toàn thế giới - đặc biệt là giữa các cường quốc hàng đầu - bởi vì nếu không có sự hợp tác đó, mặt tiêu cực sẽ rất lớn”.

Xấu nhất trong gần 50 năm qua

Cho đến nay, không có dấu hiệu nào cho thấy căng thẳng tăng cao sẽ dẫn đến một cuộc đối đầu quân sự, mặc dù Hải quân Hoa Kỳ đã tiến hành nhiều hoạt động vì tự do hàng hải (FONOP) gần đây ở Biển Đông, trong khu vực mà Bắc Kinh tuyên bố là lãnh hải của họ. Nhưng quan hệ Mỹ-Trung hiện ở mức “xấu nhất” trong gần 50 năm qua. Một trong những thiệt hại đầu tiên có thể xảy ra là thỏa thuận thương mại được Tổng thống Trump và Phó Thủ tướng Lưu Hạc ký tại Nhà Trắng hồi tháng Giêng, là thỏa thuận “giai đoạn 1”, sẽ không dẫn tới một hiệp định lớn hơn. Không rõ liệu Trung Quốc có sẵn sàng hoặc có thể thực hiện các cam kết của mình trong giai đoạn 1 hay không. Ngay cả trong thời kỳ kinh tế bình thường, thực hiện cam kết cũng đã khó rồi. Trong bối cảnh nền kinh tế Trung Quốc hiện đang sụt giảm vì đại dịch, chính phủ của Chủ tịch Tập Cận Bình có thể tìm cách đàm phán lại bản thỏa thuận. Liệu có thể có giai đoạn 2 hay không khi mà giai đoạn 1 cũng chưa đi đến đâu? Hôm 4/5, Bộ trưởng Tài chính của Tổng thống Trump, Steven Mnuchin, nói ông hy vọng Chủ tịch Tập sẽ thực hiện đầy đủ thỏa thuận ký hồi tháng 1 bất chấp căng thẳng gia tăng và khủng hoảng kinh tế.

“Nếu Trung Quốc không làm như vậy, sẽ có những hậu quả rất đáng kể trong mối quan hệ và trong nền kinh tế toàn cầu về mặt các bên sẽ thay đổi cách làm ăn với Trung Quốc”, Bộ trưởng Mnuchin nói trong một cuộc phỏng vấn. Nhưng ngay cả khi ông Mnuchin hy vọng sẽ duy trì được bản thỏa thuận thương mại, ông Trump vẫn đưa ra ý tưởng áp thuế mới đối với Trung Quốc và cố gắng đòi bồi thường cho thiệt hại kinh tế và nhân mạng vì đại dịch. “Trung Quốc phạm một sai lầm khủng khiếp và họ không muốn thừa nhận điều đó”, tổng thống Mỹ nói hôm 3/5 trong một buổi gặp ảo với công chúng trên kênh Fox News. “Trung Quốc đã cố che giấu đại dịch. Họ đã dập thông tin về nó, giống như dập một đám cháy”, nhưng họ đã thất bại, ông Trump nói.

Tổng thống Mỹ cho biết ông đang tìm cách để buộc Trung Quốc trả tiền, nhưng ông không đưa ra chi tiết cụ thể. “Chúng tôi chưa xác định số tiền cuối cùng là bao nhiêu”, ông Trump nói tuần trước khi được hỏi về các khoản bồi thường có thể đòi. “Số tiền sẽ rất đáng kể”, ông nói. Nếu ông Trump nhất quyết thực hiện lời đe dọa về thuế quan mới hoặc các hoạt động trả đũa kinh tế khác, điều đó có thể làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng kinh tế. Bà Odell cho biết: “Tình hình căng thẳng sẽ có tác động làm ớn lạnh nền kinh tế và thị trường toàn cầu”. Căng thẳng gia tăng giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc, bị đại dịch Covid-19 làm cho trở nên tồi tệ hơn, có thể kích hoạt cuộc chiến tranh lạnh mới, cựu nhà đàm phán thương mại hàng đầu của Nhà Trắng Clete Willems phát biểu hôm 5/5.

“Thực tế là căng thẳng giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc đang gia tăng đáng kể tại thời điểm này”, ông Willems, cựu phó giám đốc Hội đồng Kinh tế Quốc gia, nói với CNBC. “Tôi biết mọi người cảm thấy bất an với thuật ngữ này, nhưng tôi nghĩ chúng ta phải trung thực và gọi sự vật đúng tên, và đây mới chỉ là khởi đầu của cuộc chiến tranh lạnh mới, và nếu chúng ta không cẩn thận, mọi thứ có thể trở nên tồi tệ hơn nhiều”, ông nói thêm. “Thực tế là người ta ngày càng thất vọng với các chính sách kinh tế của Trung Quốc và Trung Quốc cũng phải trả lời rất nhiều câu hỏi liên quan đến virus corona”, ông nói. Ông Willems rời chức vụ của mình trong Nhà Trắng hồi năm ngoái.

Ông Yong Wang, giám đốc Trung tâm nghiên cứu Mỹ tại Đại học Bắc Kinh, cho rằng những lời đao to búa lớn không ngừng của chính quyền ông Trump đổ lỗi cho Trung Quốc về dịch Covid-19 có nguy cơ gây ra cuộc chiến tranh lạnh mới. Nó cũng có thể làm xấu đi hình ảnh của Mỹ trong công chúng Trung Quốc, ông nói. “Trước đây, người ta thường coi hệ thống chính trị của Hoa Kỳ là đáng tin cậy. Giờ thì điều đó đã bắt đầu thay đổi”, ông lo lắng. Như nhiều chuyên gia chính trị và quan chức chính phủ Trung Quốc, ông Wang tin rằng các cáo buộc của ông Trump đối với Trung Quốc là một phần của ý đồ nhằm làm đánh lạc hướng những chỉ trích trong nước Mỹ về việc ông Trump xử lý đại dịch.

Trong những tuần gần đây, ông Trump đối diện với kết quả thăm dò ý kiến cho thấy sự ủng hộ dành cho ông bị giảm, trong khi đó, ông Biden đang vượt lên một chút ở một số “bang chiến địa”. Trung Quốc cũng bị chỉ trích vì thiếu minh bạch về dịch bệnh, đặc biệt là trong giai đoạn đầu, khi họ kiểm duyệt thông tin về virus và bịt miệng các bác sĩ đã cố gắng phát đi tín hiệu báo động. Điều đó đã gây ra phản ứng dữ dội bên trong Trung Quốc, và ông Tập đã nhanh chóng bóp nghẹt. Trung Quốc cũng bị chỉ trích dữ dội ở nước ngoài. Ngay cả ở thời điểm hiện tại, các quan chức và chuyên gia y tế của Hoa Kỳ vẫn đặt câu hỏi liệu có thể tin nổi hay không số liệu về tỷ lệ lây nhiễm và số người chết của Trung Quốc. Bắc Kinh gần đây đã hạn chế việc tiếp cận với cuộc nghiên cứu của Trung Quốc về virus corona chủng mới, và điều đó càng làm tăng thêm mối lo ngại.

Liệu Trump có cần thận trọng hơn?

Mong muốn buộc Trung Quốc phải trả giá là điều có thể hiểu được, ông Dan Blumenthal, giám đốc về nghiên cứu châu Á tại Viện Doanh nghiệp Mỹ, một tổ chức tư vấn đặt ở thủ đô Washington. Nhưng Blumenthal, cũng là cựu quan chức Lầu Năm Góc trong chính quyền của ông George W. Bush, nói rằng ông Trump phải có những bước đi cẩn thận hơn, vì Mỹ còn phụ thuộc vào Trung Quốc về một số mặt hàng y tế. “Ông ấy không nên khẩu chiến với ông Tập, lý do là có liên quan đến xuất khẩu thiết bị y tế Trung Quốc và những thứ quan trọng khác mà chúng ta đang cần”, ông nói. Về lâu dài, các chính trị gia Mỹ và công chúng sẽ “muốn ít phụ thuộc hơn” vào Trung Quốc và sẽ ủng hộ các nỗ lực tách hai nền kinh tế ra. Nhưng một nỗ lực như vậy có thể mất nhiều năm và sẽ phải trả giá. Ông Blumenthal kết luận: “Các nhà lãnh đạo Hoa Kỳ sẽ phải nói rất thẳng thắn với công chúng rằng trong một thời gian, các sản phẩm này sẽ phải mua với giá cao hơn”.

Ông Wang, chuyên gia từ Đại học Bắc Kinh, nói rằng nếu Hoa Kỳ dấn tới thực hiện lời đe dọa đòi Trung Quốc đền bù thiệt hại liên quan đến virus corona, hoặc chia tách hai nền kinh tế, có lẽ điều đó sẽ gây ra phản tác dụng. Trung Quốc đã bắt đầu có dấu hiệu cho thấy đây sẽ là nền kinh tế đầu tiên phục hồi sau khủng hoảng, đưa Bắc Kinh ở vào thế mạnh hơn để trả đũa nếu quan hệ xấu đi thêm nữa. Ông Wang cũng nói rằng nếu Hoa Kỳ cố xa lánh Trung Quốc về mặt ngoại giao, thì Bắc Kinh sẽ chuyển sang hình thành các liên minh chặt chẽ hơn với châu Âu, châu Á và trên toàn thế giới. Cần phải nói rõ: Trung Quốc không muốn điều này xảy ra. Trung Quốc muốn hợp tác”, ông nói. “Nhưng Trung Quốc sẽ sẵn sàng phản công kinh tế nếu những nhân vật có quan điểm diều hâu về Trung Quốc trong chính quyền ông Trump tiếp tục đi trên con đường nguy hiểm này”, ông Wang kết luận.

Nguồn Văn nghệ số 20/2020