Nền giáo dục của nước Việt Nam mới, đến nay vừa tròn 75 năm, bằng tuổi thọ trung bình cao của một đời người. Ngày nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, cả Đông Dương gồm Việt Nam, Lào và Campuchia, chính quyền thực dân Pháp chỉ cho mở một trường cấp III, tức trường Bưởi, nay là trường Chu Văn An. Và sau đó, cũng chỉ có một trường đại học. Nhiệm vụ nặng nề của ngành giáo dục lúc này được Nhà nước giao cho là phải mau chóng xóa nạn mù chữ, để khai dân trí.

 Trước muôn vàn khó khăn của buổi đầu trứng nước, nhưng Nhà nước xác định có ba thứ đang vây bủa, được xem như 3 loại giặc, đó là: Giặc đói, giặc dốt và giặc ngoại xâm. Không giải quyết được nạn đói còn âm ỉ, thì dân sẽ tiếp tục chết như hơn 2 triệu đồng bào ta đã chết trước đó chưa lâu. Nhưng nếu sống mà dốt nát thì có khác gì đã chết? Vì vậy coi dốt nát là một thứ giặc, cần phải thanh toán cấp bách. Chính quyền cách mạng đã bắt đúng mạch của xã hội, phù hợp lòng dân. Vì chỉ có chữ nghĩa mới khai được dân trí.

Khai trí là nâng tầm nhận thức. Từ nhận thức đó mới phân biệt được đúng sai, tức là khai minh. Cho nên khoảng cuối 1945 sang năm 1946, từ thành thị tới nông thôn, nơi nơi đều mọc lên các lớp học “Bình dân học vụ”. Trường học, công sở, đình chùa… và các gia đình có nhà cửa rộng rãi, đều biến thành lớp học.

Công sở vừa hết giờ làm việc, là bà con đã ùa vào học. Tất cả những người biết chữ đều trở thành thầy giáo. Trong đó, từ giáo sư, giáo viên, công chức, viên chức, sinh viên, học sinh, bộ đội... đều là giáo viên “Bình dân học vụ”. Lớp học mở mọi lúc, mọi nơi. Ngay cả khi cuộc kháng chiến chống xâm lược Pháp bùng nổ, sự nghiệp “Bình dân học vụ” vẫn không hề gián đoạn. Vì thế trong thời gian rất ngắn, đến khoảng năm 1950, tại các vùng do chính quyền cách mạng kiểm soát, hầu hết các thanh niên nam nữ, kể cả trung niên và một số người cao tuổi đều đã biết đọc, biết viết.

Việc nhiều người biết chữ, đã nâng các thành tựu kháng chiến lên ghê gớm. Cho tới năm 1960, thì Bộ giáo dục lúc đó đã công bố xóa xong nạn mù chữ trong cả nước (thực chất là ở miền Bắc). Đó là thành tựu vĩ đại của ngành giáo dục Việt Nam, không phải trên thế giới đã có nhiều nước làm được việc này chỉ trong vòng 15 năm, trong đó đã có tới 8 năm kháng chiến giải phóng dân tộc khỏi ách ngoại xâm.

Bấy giờ, ngành giáo dục còn mở hệ phổ thông các cấp tại các vùng tự do rất sôi nổi. Nhiều nhân tài tiếp nối sau này, đều được đào tạo cơ bản từ nguồn giáo dục phổ thông thời kháng chiến.

 Ngành giáo dục Việt Nam đã có một khởi đầu tốt đẹp như thế, tại sao bây giờ nó lại “rối như canh hẹ” và “nát như tương Bần”? Chắc chắn có nhiều nguyên nhân làm cho nền giáo dục Việt Nam suy thoái như hiện nay, mà nếu nói cho sát với thực trạng, phải dùng từ “Suy đồi”.

Đương nhiên, có nhiều nguyên nhân, song tôi tạm đưa ra hai nguyên nhân chính: Một là: Ngành giáo dục Việt Nam phát triển quá nóng; Hai là: Ngành giáo dục Việt Nam đã đi chệch hướng.

Vào cuối thập niên 50 đầu thập niên 60 của thế kỷ trước, Nhà nước nôn nóng phát triển giáo dục theo bề rộng, nên thiếu giáo viên trầm trọng. Lúc đó, học sinh tốt nghiệp cấp II, vào học trường sư phạm trung cấp, 18 tháng sau ra trường, được dạy toàn cấp II, gọi là “cơm chấm cơm”. Hoặc học sinh lớp 8, lớp 9 (cấp III) học một khóa sư phạm cấp tốc trong dịp hè độ 2 tháng cũng ra dạy toàn cấp II. Còn học sinh tốt nghiệp cấp III, học hai năm đại học, hệ sư phạm, thì ra dạy cấp III. Nói chung, cũng chẳng khác gì “cơm chấm cơm”. Ngoài ra còn lấy giáo viên cấp I cấp II lên dạy các năm đầu của cấp II, cấp III, rồi cho đi học bổ túc qua vài kỳ hè, thế là đủ tiêu chuẩn dạy toàn cấp.

Tới năm 1958, hệ thống trường tư thục bị sáp nhập vào hệ công lập do Nhà nước bao cấp. Tất cả các giáo viên tư thục và giáo viên lưu dụng dạy các môn xã hội, đều phải chuyển sang ngành khác. Vậy là chất lượng giáo dục cứ suy giảm theo từng năm. Các thế hệ thầy giáo không được đào tạo bài bản, học sinh của họ sẽ trở thành những đứa trẻ khiếm khuyết về tri thức. Lại đến lượt học sinh khuyết hãm về tri thức ấy, trở thành các thầy cô đứng lớp…

Rồi xuất hiện thêm hệ bổ túc văn hóa các cấp học phổ thông và hệ đại học tại chức. Bằng cấp của hai hệ này có giá trị như bằng cấp học hệ chính quy, cùng với việc ưu tiên cộng điểm cho các thí sinh thuộc diện chính sách như: con em thương binh liệt sĩ, gia đình có công với cách mạng, học sinh miền núi, học sinh là dân tộc thiểu số v.v... Cùng đó là có những năm chủ trương bỏ thi đại học, chỉ xét tuyển qua lý lịch và học bạ… Tới đây thì chất lượng đào tạo của ngành giáo dục từ phổ thông đến đại học sa sút hết phương cứu chữa!

Tiếp đến thời kỳ mở cửa, giáo dục cũng là mặt hàng kinh doanh béo bở, thì sự sa sút không chỉ là chất lượng tri thức mà lan sang cả phần phẩm hạnh, đạo đức nhà giáo. Ngành giáo dục trở nên hoang mang, kể như đã mất phương hướng từ đây. Chính sự mất phương hướng này là hệ quả trực tiếp của sự phát triển nóng. Mà sự phát triển nóng lại chính là hệ quả của bệnh thành tích, bệnh duy ý chí.

Chẳng biết có phải là “triết lý” không, nhưng vào thập niên 60 của thế kỷ 20, người ta hay nhắc tới phương châm giáo dục là đào tạo con người toàn diện gồm: Trí - Đức - Thể - Mỹ. Sau này, không thấy ai nhắc lại nữa. Nhưng với hiện trạng giáo dục khiến toàn dân hoang mang và dường như không còn mấy ai đặt niềm tin vào nền giáo dục nước nhà nữa, các tầng lớp trung lưu đã tìm hướng khác cho con cái học hành. Từ mẫu giáo đến các cấp I, II, III, họ gửi con vào các trường tư thục danh tiếng hoặc trường quốc tế mở tại Việt Nam. Còn tầng lớp giàu có như quan chức cấp cao hoặc thương gia thì lại gửi con du học tận Âu-Mỹ. Có nghĩa là họ đã tìm cách chạy trốn khỏi nền giáo dục nước nhà.

Hiện nay, thành phố Hà Nội có gần 40 trường phổ thông tư thục các cấp đã từ chối giảng dạy theo chương trình giáo khoa của Bộ giáo dục - đào tạo, mà họ giảng dạy bằng chương trình giáo khoa của các nước tiên tiến. Vì vậy thu hút khá đông con em các nhà không có khả năng cho con cái đi du học. Đó là thất bại nhãn tiền ngay trên sân nhà, ngay trước cửa Bộ giáo dục, ngay tại trung tâm văn hóa tiêu biểu của cả nước.

Những chuyên gia giáo dục giỏi, cỡ như các giáo sư: Tạ Quang Bửu, Lê Văn Thiêm, Hoàng Tụy, Nguyễn Mạnh Tường, Trần Đức Thảo, Phạm Huy Thông, Hoàng Xuân Sính v.v... trên thế giới cũng không có nhiều đâu. Nhưng họ cứ bị loại dần ra khỏi ngành hoặc không được sử dụng đúng chức năng. Và tất cả những đề xuất tâm huyết của họ cho cải cách giáo dục, không ai thèm nhìn nhận, để rồi công việc lãnh đạo ngành trao vào tay những người không đủ tâm, xứng tầm.

Trên giảng đường đại học ngày nay, cũng có một số người học giỏi, tạm nán học năm thứ nhất, thứ hai… tại các trường Đại học trong nước, chờ săn được học bổng nước ngoài là sẽ lập tức rời khỏi xứ sở mà họ vô cùng yêu mến. Suy cho cùng thì mọi người đều phải lo cho bản thân mình. Vì rằng một người tốt nghiệp cử nhân trong nước, ra trường đi xin việc, đôi khi phải dấu nhẹm tấm bằng bao năm mình phấn đấu gian nan vì nó. Bởi vì các cử nhân không được trang bị một chuyên môn nào khả dĩ đáp ứng yêu cầu của nhà tuyển dụng. Đơn giản, là người ta không đào tạo nghề cho các cử nhân. Hầu hết các nhà tuyển dụng, nếu nhận các cử nhân vào làm việc, họ đều phải đào tạo lại. Sự thật đau lòng này đã kéo dài nhiều chục năm, nhưng ngành giáo dục - đào tạo vẫn cứ thản nhiên cho qua.

Cấp Đại học đã vậy, còn cấp phổ thông lại bỏ qua những môn chính yếu để giáo dục con người trở thành con người có đạo đức, biết yêu Tổ quốc,  nhân dân; có khiếu năng mỹ cảm, có khát vọng vươn tới cái đẹp, biết sống vị tha và cao thượng… Đó là hai môn lịch sử và văn học. Đáng tiếc, nhà trường, mà cụ thể là chương trình giáo khoa và cách truyền đạt tri thức, đã làm cho con em chúng ta chán ngấy hai môn học này. Chẳng hạn môn lịch sử, có năm có trường chỉ có vài ba em đăng ký thi môn nay. Và số điểm thi môn lịch sử có năm trên 80% đạt dưới mức trung bình, phần lớn trong số này chỉ đạt điểm 1, điểm 2. Báo chí phàn nàn, ông Bộ trưởng Bộ giáo dục-đào tạo thời điểm đố đã trả lời hết sức nhẹ nhõm: “Trên 80% số điểm thi môn lịch sử dưới trung bình là chuyện bình thường” (?). Còn kỳ thi niên khóa 2018-2019 vừa rồi, kết quả môn ngữ văn có tới 27,84% số bài thi có điểm dưới trung bình. Và số điểm liệt môn này chiếm 45% số điểm liệt trong toàn bộ 9 môn thi, cao gấp 2,5 lần năm 2017 và gấp 1,6 lần năm 2018…

Vậy là hai môn học, giúp người ta biết yêu giang sơn, nòi giống, yêu Tổ quốc mình và biết ước mơ, biết nuôi khát vọng vươn tới đỉnh cao trí tuệ, đều rơi vào điểm liệt. Hèn chi đạo đức xã hội không xuống cấp trầm trọng. Tiêu biểu cho sự xuống cấp này, đáng buồn nhất nó lại diễn ra trong trường học. Về vấn đề này có quá nhiều những vụ việc nhức nhối lương tâm xã hội, thiết nghĩ không phải nhắc lại nữa.

Nguyên nhân nào khiến ngành giáo dục của chúng ta suy sụp? Tạm nêu vài nguyên nhân mà ai ai cũng nhìn thấy:

- Trong nhiều chục năm ngành giáo dục mất dần vai trò là quốc sách hàng đầu.

- Không đặt mục tiêu đào tạo cụ thể cho từng cấp học và không thường xuyên kiểm tra kết quả đào tạo.

- Bệnh thành tích và từ bệnh này đẻ ra bệnh dối trá kinh niên.

- Những người quản lý ngành không chịu nghe sự góp ý của các chuyên gia giáo dục đầu ngành, không đếm xỉa đến phản ứng xã hội.

- Trong việc sản xuất bộ đề luyện thi đại học và xuất bản sách giáo khoa, cùng việc viện cớ tái bản hằng năm, gây lãng phí lớn cho xã hội và đau khổ cho người nghèo, đã tạo ra lợi ích nhóm, tạo tiền đề xấu, khiến kìm hãm sự phát triển lành mạnh của ngành giáo dục.

- Lãnh đạo ngành giáo dục-đào tạo không đủ chuyên môn, không có khả năng quy tụ nhân tài, không đủ khả năng bao quát toàn ngành, không đủ trình độ nhìn ra thế giới và tiếp thụ tinh hoa giáo dục của nhân loại.

- Và không thể không nói về lương giáo viên quá thấp, không đủ chi trả cho mức sống tối thiểu, khiến họ phải làm đủ các công việc khác (kể cả buôn lậu) để sống. Vì vậy họ không có thì giò tự học để nâng cao nghiệp vụ, không có cơ hội dù rằng rất khiêm tốn để thể hiện vai trò sư phạm và gìn giữ nhân cách của một người thầy.

…

Thiết nghĩ, nếu chúng ta khắc phục được những bất cập trên đây, có nghĩa là chúng ta đã bước đầu tìm ra giải pháp đổi mới triệt để và toàn diện công cuộc cải cách giáo dục về thực chất.