Ngày 10-12-1951, Bác Hồ gửi thư cho các họa sĩ nhân dịp triển lãm mỹ thuật lớn chào mừng kỷ niệm 5 năm Ngày Toàn quốc kháng chiến (19-12-1946) và thành công của Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ II. Với dấu mốc đó, ngày 10-12 trở thành ngày truyền thống của giới mỹ thuật Việt Nam. 70 năm qua, mỹ thuật Việt Nam đã để lại nhiều dấu ấn trên hành trình sáng tạo và phát triển  

Bước ngược chiều thời gian, nhìn lại những trang sử ký bằng tranh còn nguyên vẹn cảm xúc với những nét phác quả quyết đầu tiên cho sự hình thành nền tạo hình cách mạng Việt Nam, làm sao mà quên được Hà Nội vùng đứng lên, Bác Hồ làm việc ở Bắc Bộ Phủ, Bộ Ký họa về người lính ở mặt trận Điện Biên của họa sĩ Tô Ngọc Vân; Hồ Chủ tịch và thiếu nhi Trung-Nam-Bắc vẽ bằng máu trên lụa của nhà điêu khắc Diệp Minh Châu; Du kích La Hai và Du kích tập bắn của họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung; Tình quân dân (Cái bát) của họa sĩ Nguyễn Sỹ Ngọc; Giặc đốt làng tôi, Kết nạp Đảng trong chiến hào Điện Biên Phủ của họa sĩ Nguyễn Sáng; Nữ dân quân miền biển của họa sĩ Trần Văn Cẩn; Bác Hồ đi công tác của họa sĩ Dương Bích Liên; Ghé thăm nhà của họa sĩ Nguyễn Trọng Kiệm; Con nghé quả thực và Điệu múa cổ của họa sĩ Nguyễn Tư Nghiêm; Hà Nội kháng chiến của họa sĩ Bùi Xuân Phái; Vườn xuân Trung Nam Bắc của họa sĩ Nguyễn Gia Trí; tượng đài của các nhà điêu khắc Nguyễn Hải, Lê Công Thành, Tạ Quang Bạo... đã góp phần quan trọng cho sự hình thành và phát triển của nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam thế kỷ 20.

Nhiều du khách tìm đến khu nghỉ dưỡng Flamingo Đại Lải để chiêm ngưỡng các tác phẩm điêu khắc ngoài trời độc đáo. ẢNH: NGUYỄN HỒNG

Sự bùng nổ ngoạn mục của mỹ thuật đầu thập niên 1980 được ghi nhận như tín hiệu đầu tiên của đổi mới ở Việt Nam. Mỹ thuật đi trước và đến trước với đổi mới như một dự báo tốt lành cho giai đoạn trưởng thành tất yếu của nền mỹ thuật hiện đại. Đa dạng về khuynh hướng thẩm mỹ và thủ pháp nghệ thuật. Tự do sáng tác là điều kiện sống còn để tạo nên giá trị đích thực trong văn hóa, nghệ thuật và phát triển tài năng. Đảng ta khuyến khích văn nghệ sĩ tìm tòi sáng tạo, thử nghiệm mạnh bạo các hình thức biểu hiện, phát triển các loại hình và thể loại nghệ thuật, chấp nhận mọi khuynh hướng và phong cách sáng tác khác nhau, song hành với dòng nghệ thuật chủ lưu hiện thực xã hội chủ nghĩa.

Tất yếu hay tình cờ mà mỹ thuật Việt Nam là hình ảnh, là cửa sổ của đổi mới mở tung ra thế giới bên ngoài. Mỹ thuật Việt đương đại cũng nhờ vậy mà hòa nhập nhanh chóng vào mỹ thuật khu vực và quốc tế, tự tin đặt một nét son trên bản đồ nghệ thuật của nhân loại.

Đến muộn, nhưng nghệ thuật đương đại Việt Nam với loại hình nghệ thuật sắp đặt (installation), trình diễn (performance), video art cũng ít nhiều gây ra những sóng gió từ công luận và những lúng túng ban đầu của người quản lý hoạt động văn hóa, văn học nghệ thuật. Nhưng đây là những cú hích khác lạ, trẻ trung, cảnh báo sự trì trệ của hội họa giá vẽ và là động lực mới mẻ, năng động cho mỹ thuật Việt đương đại chấp nhận những bứt phá để thay đổi. Các xu hướng và hình thức nghệ thuật ngày một đa dạng, đan xen nhau cùng phát triển khi tiếp thu, khai thác tinh hoa từ những trào lưu nghệ thuật hiện đại trên thế giới và kế thừa thành tựu của các thế hệ đi trước ở Việt Nam. Xu hướng hiện thực mới đã được các nghệ sĩ trẻ dấn thân để mở ra những không gian mới cho sáng tạo.

Trong thập niên thứ hai của thế kỷ 21, mỹ thuật Việt phải đối diện với một thực tại khắc nghiệt khi thị trường tranh đóng băng và gallery "ngủ đông" nhiều năm đã kéo luôn cả đời sống mỹ thuật cùng tụt dốc. Không đứng bên ngoài toàn cảnh đó nhưng đã có những tín hiệu vui từ những câu chuyện khác của một thế hệ khác. Họ tự tin và sòng phẳng với những gì đã có, đã cũ và đang qua đi. Sứ mệnh lật trang mới xoay thập kỷ bản lề dường như đã ở trong tay các nghệ sĩ trẻ đương đại thế hệ 7X, 8X và 9X. Cách nghĩ khác, nhìn khác, vẽ khác đã cho họ nét đẹp mới của người nghệ sĩ độc lập khi dám chịu trách nhiệm cá nhân trong những không gian mở của sáng tạo.

Triển lãm "Mở cửa" năm 2016 trưng bày các tác phẩm tuyển chọn trong 30 năm của mỹ thuật thời kỳ đổi mới. Tiếp theo là các Festival Mỹ thuật Trẻ, cho dù về mặt toàn cảnh chưa đầy đủ nhưng là sự đón nhận nhanh những trăn trở trong tâm thế sáng tác của nghệ sĩ trẻ đương đại trước những biến động của đời sống trong thời kỳ hội nhập quốc tế. Tuy nhiên, việc thiếu một thị trường nội địa lành mạnh và chuyên nghiệp, thiếu giao lưu quốc tế bình đẳng và tự tin, cũng như một thực tế sáng tác hiện nay ở giới trẻ còn ít sự tìm tòi, trải nghiệm có tính đột phá, đặc biệt là việc tự bổ trợ nền cốt văn hóa cho cá nhân khi những thách thức khác về nghệ thuật đang bỏ ngỏ. 

Trong khung cảnh này, khoảng cách vùng miền đang hẹp dần lại qua các triển lãm mỹ thuật thường niên của Hội Mỹ thuật Việt Nam. Mặt bằng mỹ thuật giăng rộng khắp 63 tỉnh, thành phố trong cả nước. Ngắn lại những cách biệt về quan niệm, khuynh hướng sáng tác khi hội họa hiện thực và cực thực vẫn phát lộ đẹp đẽ ở Hải Phòng, Cao Bằng, Tuyên Quang, Long An, Ninh Thuận... Đồ họa đương đại giàu biểu cảm, đa ngữ nghĩa vẫn ẩn hiện trong những tầng sâu triết-mỹ của các nghệ sĩ còn rất trẻ ở Hà Nội, Bắc Ninh, Bắc Kạn, Yên Bái, Nghệ An, Thừa Thiên Huế, TP Hồ Chí Minh, Cà Mau... Và đặc biệt là những bứt phá ngoạn mục của điêu khắc đương đại ở Hà Nội, Ninh Bình, Bắc Giang, Bình Định, Đồng Nai, TP Hồ Chí Minh, Kiên Giang... Tự tin, tự trưởng thành và thăng hoa trong sáng tạo nghệ thuật trên những mảnh đất quê hương đa sắc tộc, đa văn hóa từ dân tộc dân gian đến đương đại là bức tranh toàn cảnh đầy kỳ vọng của mỹ thuật Việt Nam.

Có một thực tại hiển nhiên đầy áp lực với đời sống mỹ thuật hiện nay là khách mua tranh nước ngoài giảm, quỹ nước ngoài ở các trung tâm văn hóa cũng giảm tài trợ, thị trường nội địa vẫn tự phát, kéo theo sự xuất hiện mới của các nhà sưu tập, sàn đấu giá, người môi giới nghệ thuật với gu trưởng giả áp đảo. Tác phẩm của "thế hệ vàng" mỹ thuật Đông Dương tăng giá mạnh, kích thích một cách đột biến thị hiếu của lớp thị dân lãng mạn, kéo theo nạn làm tranh giả ngang nhiên tồn tại. Nhưng đây cũng là thời điểm các tập đoàn kinh tế trong nước vào cuộc, bắt đầu làm trung tâm, bảo tàng, sưu tầm nghệ thuật, chọn các không gian kiến trúc cao cấp, tổ chức workshop, triển lãm, phòng trưng bày nghệ thuật. Sự chủ động vào cuộc của các doanh nghiệp, doanh nhân Việt Nam trong vai trò "mạnh thường quân" đã hỗ trợ, thúc đẩy sự phát triển đa dạng của đời sống nghệ thuật thật đáng trân trọng và ghi nhận, cho dù Nhà nước chưa có những chính sách thỏa đáng với nghĩa vụ và quyền lợi làm văn hóa của doanh nghiệp, doanh nhân Việt Nam.

Với tầm nhìn chiến lược từ năm 2015, Dự án "Nghệ thuật trong rừng"-"Art in The Forest" của Tập đoàn Flamingo Đại Lải là bước đột phá tiên phong, xác lập không gian mở cho dự án 10 năm của hội họa và điêu khắc đương đại Việt, đã mang đến sức lan tỏa mạnh mẽ trong xã hội và tác động trực tiếp, hiệu quả đến thời kỳ phát triển mới của nghệ thuật ở nước ta. Bước tiếp cùng Flamingo Đại Lải là sự vào cuộc sôi động của Trung tâm Nghệ thuật Đương đại Vincom (VCCA) qua việc tổ chức các sự kiện nghệ thuật trong nước và quốc tế. Sau tác phẩm đỉnh cao về đề tài chiến tranh cách mạng của họa sĩ Nguyễn Sáng-Kết nạp Đảng trong chiến hào Điện Biên Phủ, một kỳ tích hiếm có của nhóm nghệ sĩ thế hệ 7X, 8X và 9X đã thực hiện thành công bức tranh tròn (Panorama)-Tác phẩm sử thi lớn vẽ toàn cảnh cuộc chiến cuối cùng ở mặt trận Điện Biên Phủ với sự toàn bích của ngôn ngữ hội họa hiện thực, hàn lâm. Đây là sự mở đầu tốt đẹp cho các dự án nghệ thuật lớn, mang giá trị đỉnh cao, xứng tầm với thời đại mới, thế kỷ mới của dân tộc.

Thập niên thứ ba, thập kỷ bản lề vẫn đang rộng cửa mở cho tự do sáng tạo cá nhân, giới mỹ thuật Việt Nam đang đối diện với những thách thức mới khi các nghệ sĩ trẻ vẫn tiếp tục là những nhánh cành xanh khỏe khoắn, dự báo tín hiệu tốt lành cho nghệ thuật đương thời, và là đích đến đẹp đẽ cho một thời kỳ đổi mới lần thứ hai của mỹ thuật nước nhà.

Họa sĩ LƯƠNG XUÂN ĐOÀN (Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam)

Nguồn QĐND