Cách đây đã gần 40 năm, tôi về Hà Nội học Trường Viết văn Nguyễn Du rồi trường giữ lại công tác ở trường. Khi đó mỗi lần được kỳ nghỉ, từ Hà Nội về quê ở huyện Ba Bể (Bắc Kạn), cách Hà Nội 220 km mà mất trọn vẹn hai ngày đi đường. Ngày đầu từ Hà Nội đi lên Thái Nguyên, đêm ngủ lại ở bến xe. Sáng sớm hôm sau lại đi tếp về Ba Bể. Đấy là phải thật sự may mắn thì chuyến đi mới hanh thông như thế. Chứ còn gặp trắc trở, mua không được vé xe thì phải mất thêm mấy ngày ở lại dọc đường nằm vật vạ. Chuyện đó qua bao năm rồi, bây giờ đã trở thành dĩ vãng. Nhưng mỗi lần nghĩ lại, tôi vẫn rùng mình...
Tại sao thời đó người dân nước ta lại khổ đến thế. Khổ như con chó, lắm lúc không bằng chó... Cũng có lần mình lên trên xe ngồi rồi nhưng vẫn bị phụ xe cầm tay kéo xuống. Chứ không như bây giờ xe phải đi tìm khách. Hồi đó tài xế ô tô hưởng lương nhà nước, mặc lệ xe không có khách vẫn chạy... Thật hãi hùng. Hồi ấy đi xe khách bị khám liên tục. Kiểm lâm khám lâm sản, ngành thuế khám hàng lậu, công an khám tóc dài quần loe, quản lý thị trường khám giấy tờ vận chuyển… Đi một chặng xe khách lại bị vẫy dừng để khám. Thời đó sau này khi đất nước đổi mới đã bị phê phán gọi là ngăn sông cấm chợ. Từ Hà Nội về đến Bắc Kạn không biết bao nhiêu lần bị khám. Trời mùa hè nóng bức, trong xe nóng ngột thở không điều hòa, mồ hôi vã ra đầm đìa, áo ướt như tắm mưa… May mắn chúng ta đã kịp thời nhận ra những bất cập của chính sách thời đó và tiến hành ngay công cuộc đổi mới toàn diện, từ đó cả kinh tế và văn hóa của nước ta đã từng bước phát triển.
Bây giờ từ Hà Nội, tôi về quê Ba Bể chỉ mất mấy tiếng đồng hồ. Sáng sáu giờ đi từ Hà Nội, trưa mười một giờ đã tới Ba Bể, lúc đó mới chuẩn bị để nấu cơm trưa. Ở chơi với gia đình và họ hàng buổi chiều rồi lại quay về Hà Nội cũng chỉ vào khoảng chín giờ rưỡi tối. Hai mươi năm trước mất mấy ngày mới về đến nhà, còn bây giờ cả đi và về chỉ mất một ngày. Đây là sự thay đổi vô cùng lớn lao, là thành tựu rất đáng tự hào thực hiện chính sách phát triển miền núi của Đảng. Cơ sở hạ tầng, đường sá và phương tiện giao thông miền núi đã tốt hơn trước rất nhiều. Rất nhiều gia đình ở các tỉnh Việt Bắc có xe ô tô chở khách, xe tải, xe con phục vụ đi lại và vận chuyển. Không ít gia đình người dân tộc thiểu số còn lập các công ty vận tải tư nhân. Câu ca “Đường về Việt Bắc xa lắc xa lơ…” của thuở nào, giờ chỉ còn trong ký ức… Việt Bắc hôm nay đúng như viễn cảnh mà nhà thơ Tố Hữu năm 1954 đã viết trong bài thơ Việt Bắc của ông: Ngày mai rộn rã sơn khê/ Ngược xuôi tàu chạy bốn bề lưới giăng / Than Phấn Mễ, thiếc Cao Bằng/ Phố phường như nấm như măng giữa trời/ Mái đình ngói mới đỏ tươi/ Chợ vui trăm nẻo về xuôi luồng hàng/ Muối Thái Bình ngược Hà Giang/ Cày bừa Đông Xuất, mía đường tỉnh Thanh/ Ai về mua vại Hương Canh/ Ai lên mình gửi cho anh với nàng…
Nói đến Việt Bắc là người ta nói đến quê hương Cách mạng. Từ núi rừng Việt Bắc Chủ tịch Hồ Chí Minh đã lãnh đạo nhân dân cả nước làm cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công và cuộc kháng chiến trường kỳ 9 năm (1945-1954) đã giành thắng lợi. Các dân tộc Việt Bắc luôn tự hào về truyền thống quê hương cách mạng của mình.
Ở Việt Bắc hôm nay, điều dễ nhận thấy nhất là sự thay đổi về cơ sở hạ tầng: đường sá, trường học, bệnh viện, công sở, sân chơi, nhà thi đấu, tháp bưu điện, truyền hình vệ tinh, công trình nước sạch… đều được làm mới, các làng bản đều có điện. Hai con đường cao tốc: Hà Nội – Thái Nguyên và Hà Nội – Lạng Sơn là hai huyết mạch quan trọng nối liền Việt Bắc với trung tâm của cả nước là thủ đô Hà Nội. Nếu như trước năm 1945, ở Việt Bắc có rất ít người biết chữ, những người biết chữ lúc đó hầu hết đều do thực dân Pháp đào tạo để làm quan cại trị cho chế độ thực dân, số còn lại là một số trí thức biết chữ Nôm Tày và chữ Hán. Còn hiện tại đã khác trước, từ trẻ đến già hầu hết tất cả mọi người đều biết chữ. Trình độ học vấn Trung học cơ sở và trình độ Trung học phổ thông đã phổ cập toàn dân. Rất nhiều người dân tộc thiểu số đã trở thành bác sĩ, kỹ sư, tiến sĩ, giáo sư, nhà khoa học, nhà văn, nhà thơ, nghệ sĩ nổi tiếng. Nhiều người trở thành anh hùng lực lượng vũ trang trong mấy cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, chống Trung Quốc xâm lược và anh hùng lao động trong thời kỳ đổi mới hôm nay... Trẻ con ở các làng bản đều được đi học, người làm ăn khấm khá tự mua thẻ bảo hiểm sức khỏe, các hộ nghèo thì được nhà nước cấp thẻ bảo hiểm miễn phí để chữa bệnh. Có thể nói sau gần 80 năm từ khi giải phóng, đời sống của người dân Việt Bắc đã thay đổi rất đáng kể về tất cả mọi mặt. Năm 1977 tôi là người đầu tiên của xã tôi thi đậu vào đại học, nay cả xã đã có khoảng gần 100 người có trình độ đại học, thạc sĩ, tiến sĩ…
Từ khi đổi mới vào năm 1986, Việt Bắc đã thay đổi rất nhanh chóng, người dân có cuộc sống khá giả hơn, đi lại dễ dàng và thuận tiện hơn. Đời sống văn hóa của Việt Bắc cũng phát triển hơn so với trước. Các trường đại học dành cho con em các dân tộc Việt Bắc được mở rộng thêm về quy mô đào tạo; quy mô xây dựng: Đại học sư phạm Thái Nguyên, Đại học y Thái Nguyên, Đại học nông lâm Thái Nguyên, Đại học mỏ địa chất Thái Nguyên, Đại học khoa học Thái Nguyên… Ngoài ra còn nhiều trường Cao đẳng và Trung cấp cho cả vùng Việt Bắc và có các trường dành riêng cho đào tạo cho từng tỉnh… Hệ thống các xã đều có điểm bưu điện - văn hóa, trạm y tế hộ sinh.
Về kinh tế gia đình ở Việt Bắc, nhiều hộ đã thực sự trở nên khá giả và giàu có, đại bộ phận dân chúng đã đủ ăn, đủ mặc. Nhưng cũng còn không ít các hộ nghèo hoặc rất nghèo, nhà nước hàng tháng phải cấp phát gạo thường xuyên cho họ để đảm bảo không có hộ nào bị đói. Kinh tế là yếu tố quan trọng tác động đến việc phát triển văn hóa. Dẫu hoàn cảnh đã thay đổi nhưng lòng người Việt Bắc vẫn sống với nhau sắt son tình nghĩa. Khi họ đã tin yêu thì trước sau như một, sẵn sàng cưu mang, giúp đỡ nhau trong mọi hoàn cảnh, no đói, sướng khổ cùng có nhau, coi trọng tình nghĩa hơn mọi vật chất, của cải và quyền chức. Đó chính là những giá trị vô cùng quý giá của người Việt Bắc. Những câu ca dao xưa đầy tính nhân bản nói về các việc đó nay vẫn lưu truyền: Thương nhau nước đựng vào trong sàng không chảy/ Không thương nước đựng vào trong chậu cũng vẫn tràn… Hoặc: Thà chém đầu mười ông quan tham/ Còn hơn là đi chặt một cành quả…
Việt Bắc giàu truyền thống cách mạng nhưng cũng rất giàu về truyền thống văn hóa. Sự phát triển về văn học nghệ thuật hiện đại với đội ngũ các thế hệ văn nghệ sĩ đông đảo đã chứng minh điều đó. Các dân tộc Tày, Nùng, Mông, Dao, Lô Lô mỗi dân tộc đều có một nền văn hóa độc đáo và đặc sắc. Tháng giêng về Việt Bắc sẽ được xem rất nhiều lễ hội cùng với rất nhiều màu áo của các dân tộc khác nhau. Riêng chỉ lĩnh vực dân ca, người Tày có lượn Nàng ới, lượn Slương, lượn Cọi, lượn Nàng Hai, hát Then, hát Dã hai… Người Nùng có hát Sli... Người Dao có điệu Tồ dung... Người Mông có Tiếng hát làm dâu… Còn lĩnh vực nào cũng đều rất phong phú. Người Việt Bắc yêu thích dân ca, hay hát dân ca, biết lưu truyền gìn giữ các giá trị văn hóa và làm cho văn hóa phát triển. Trong bảy thập kỷ vừa qua, Việt Bắc đã trải qua nhiều thời kỳ thực hiện chính sách phát triển văn hóa của Đảng, có những chính sách đạt kết quả tốt và cũng có những chính sách chưa đem lại những điều như người dân mong đợi. Một thời gian dài, một số loại dân ca nghi lễ: Then, Pửt, Mại xe, Lượn slương… bị coi là mê tín dị đoan và bị cấm kỵ không được hát. Đặc biệt là những ông Tảo trong thời kỳ đầu xây dựng nền văn hóa mới của CNXH đã bị bắt đem đi cải tạo gột rửa tư tưởng, còn lại sách thì đốt hết. Các loại dụng cụ hành nghề: trống chiêng, sách pháp thuật, trang phục hành nghề cũng bị đem đốt nhưng nay đã phát triển trở lại.
Tuy những năm qua kinh tế của người dân còn gặp không ít khó khăn nhưng văn hóa Việt Bắc vẫn không ngừng phát triển, thể hiện rõ nhất là một số chính sách xã hội về y tế, giáo dục. Đất nước Việt Nam đang phải chịu tác động từ thế giới trong trạng thái kinh tế thị trường bị đồng tiền chi phối, Việt Bắc không tránh khỏi sự tác động đó. Đời sống của người dân trên vùng núi cao Việt Bắc hiện tại nạn buôn người không hề giảm. Thêm nữa, do nhiều năm phá rừng tràn lan nên thú rừng bị tuyệt chủng, các sản vật tự nhiên gần cạn kiệt. Sông hồ bị đào bới vì khai thác mỏ quăng, tài nguyên bị đem bán, môi trường bị hủy diệt… Nhưng dù tình hình xã hội có biến động thế nào đi nưã thì người dân Việt Bắc vẫn luôn có một niềm tin mãnh liệt vào ngày mai. Chắc chắn nền văn hóa rất đặc sắc của các dân tộc Việt Bắc sẽ không ngừng phát triển.
Nguồn Văn nghệ số 17/2022
