Năm 2017, Chính phủ đã có ý kiến đề xuất Quốc hội sửa lại điều 60 của luật BHXH vừa ban hành, cho phép người lao động khi chưa đủ thời gian đóng BHXH hưởng lương hưu thì được hưởng BHXH một lần như luật BHXH năm 2006 (điều 60 của Luật BHXH mới quy định không cho phép hưởng BHXH một lần đối với trường hợp chưa đủ điều kiện nghỉ hưu sau 1 năm không tiếp tục đóng bảo hiểm. Và nếu như Quốc hội đồng ý thì mỗi năm ngân sách Nhà nước sẽ phải gánh thêm 7 nghìn tỷ/năm giành cho các đối tưởng hưởng BHXH một lần khi về già, do tỷ lệ người lao động muốn nhận BHXH một lần hiện rất cao.
Cũng theo tính toàn của Tổng liên đoàn lao động Việt Nam, hiện bình quân mỗi năm khoảng có 500 ngàn người ra khỏi hệ thống bảng lương hiện hành, và cũng có chừng ấy số lượng người lao động tham gia thị trường lao động mới. Do đó, rất khó để có thể đạt mục tiêu đến năm 2020 có 50% lực lượng lao động tham gia BHXH. Chưa kể, những thay đổi (có thể) như kéo dài tuổi nghỉ hưu, tăng thời gian tham gia đóng BHXH đối với nữa lên 30 năm, nam lên 35 năm mới được hưởng 75 % lương sau nghỉ hưu cũng khiến cho người lao động phân vân với việc có hay không tham gia hoặc tiếp tục tham gia BHXH.
Thông thường, ai cũng hiểu, BHXH giống như của để dành của người lao động. Và khi đã là của để dành thì họ toàn quyền sử dụng nó (dĩ nhiên là phải tuân thủ theo luật BHXH), và không ai có quyền vi phạm cho dù đó là cơ quan quản lý quỹ BHXH. Tuy nhiên, thực tế lại đang nảy sinh nhiều bất cập. Thứ nhất, cơ quan sử dụng lao động trốn đóng BHXH cho người lao động, không ký hợp đồng lao động đế né BHXH. Thứ hai, cơ quan quản lý BHXH quản lý nguồn quỹ sai mục đích dẫn đến mất an toàn quỹ BHXH (trong đó không loại trừ khả năng vỡ quỹ BHXH như truyền thông và mạng xã hội đã từng đăng tải). Những lo ngại về độ an toàn của BHXH đang trở nên nóng hơn khi trong nửa đầu năm 2018, số lao động xin hưởng HBXH một lần tăng đột biến, khiến cho bài toán cân bằng quỹ BHXH một lần nữa được đặt vào cuộc thử thách mới. Để bảo đảm nguồn quỹ, tránh trục lợi BHXH đã có chuyên gia cho rằng cần phải minh bạch việc đóng và hưởng BHXH. Vị chuyên gia này cho biết khi tham gia BHXH người lao động đóng 8% vào quỹ hưu trí tử tuất, chủ sử dụng lao động đóng 17,5% (trong đó gồm quỹ ốm đau 3%, 0,5% vào quỹ thai sản và 14% vào quỹ hưu trí tử tuất), công các khoản người lao động và chủ sử dụng lao động đóng BHXH tổng cộng đạt 25,5%. Nếu như người lao động thanh lý BHXH một lần (hưởng trọn 25,5 %) thì quỹ BHXH bị mất an toàn. Do đó cần phải tính toán lại quyền lợi của các bên liên quan trong đó không loại trừ chỉ cho người lao động hưởng BHXH ở phần đóng góp (8%) và khoản còn lại 17,5 % sẽ do chủ sử dụng lao động thu hưởng. Và sáng kiến này được cho rằng sẽ có tác động mạnh đến người lao động để họ cân nhắc có hay không quyết định hưởng BHXH một lần.
Ngay lập tức quan điểm này đã gây bão trong dư luận xã hội, đặc biệt là phía người lao động trong các khu công nghiệp. Với công nhân lao động BHXH ngoài của để giành cho tuổi già (nếu đủ năm công tác và được hưởng BHXH theo luật định) còn là vốn để họ chuyển đổi nghề nghiệp khi không đủ khả năng thích ứng với yêu cầu công việc do doanh nghiệp đặt ra. ở trường hợp thứ nhất thì không có gì phải bàn. Nhưng trong trường hợp thứ hai, người lao động bị mất việc khi họ ở vào độ tuổi 40- 45 với mức lương chỉ 3-4 triệu đồng/ tháng và khi mới chỉ tham gia đóng BHXH được 10-15 năm thì phần được hưởng 8% như vị chuyên gia đề xuất hẳn số tiền được hưởng BHXH một lần của họ sẽ rất thấp.
Thực tế, việc trốn đóng BHXH, hay chủ sử dụng lao động tại các doanh nghiệp trong nước (và doanh nghiệp có yếu tố nước ngoài) bỏ trốn, nợ lương người lao động đang trở nên phổ biến, chưa kể tình trạng để lách luật, chủ sử dụng lao động sa thải lao động ở độ tuổi 40-45 do không muốn tăng lương là chuyện không mới. Ở những trường hợp như vậy, sự thiệt thòi trước tiên là người lao động. Thế nên để có được 10 hay 20 năm đóng BHXH cần được coi là một kỳ tích đối với người lao động, do vậy không có lý gì họ không được hưởng mức đóng 25,5% trọn vẹn.
Chính sách là chuyện không có gì phải bàn, nhưng thiết nghĩ trong một chừng mực nhất định, nhất là với BHXH một lĩnh vực liên quan đến nhiều người lao động thì càng cần phải có một cơ chế linh hoạt hơn để BHXH đúng là của đề dành của người lao động.
Nguồn Văn nghệ số 39/2018
