Nhà thơ Văn Đắc đã xuất bản 11 tập thơ. Ngay từ tập thơ đầu tay Hai triền sông (Nxb Văn học, 1973) và trong suốt hành trình sáng tạo, thơ ông luôn gắn bó với miền đất Thanh Hóa. Khảo sát các tập thơ của ông cho thấy, một số hình ảnh đặc trưng của vùng đất này đã làm nên mẫu gốc (archétypes) hay còn gọi là cổ mẫu, nguyên tượng trong thơ Văn Đắc. Một trong những mẫu gốc quan trọng tạo nên rường cột không gian thơ của ông chính là cát. Cát là nơi nhà thơ khởi nguồn sáng tạo, là mẹ thiên nhiên vĩ đại ấp ủ nuôi dưỡng ông, là bạn thân luôn song hành, và là cả người thầy dạy dỗ ông nữa. Cát trong thơ ông là người. Đời cát là thân phận người, nơi khởi sinh và nuôi dưỡng nguồn cảm xúc sáng tạo bất tận trong thơ Văn Đắc.
Trong bài thơ Với cát trước đây ông từng viết: “Với cát, thời nhỏ cởi trần/ Chạy trên cát/ Ta lẫn vào với cát”. Văn Đắc đã trải nghiệm mọi cung bậc cảm xúc với cát, từng “thiên biến vạn hóa” cùng cát, “Cát nhập vào mây, mây nhòa vào cát” (Bất chợt một lần trăng); đó là nơi “Nơi cát trắng ùn lên nỗi nhớ” (Tâm sự với con đường), “Đường dọc miền Trung ngờm ngợp cát” (Dọc đường Nhà Nguyễn) từng in dấu chân ông. Giờ đây Văn Đắc trở về bên cát bằng tâm thế tĩnh lặng, khác thường. Tháng 5/2022 ông vừa ra mắt tập thơ có tiêu đề khá khiêm cung, tĩnh tại mà nội lực thâm hậu: Cát lầm.
Cát lầm vốn là loại cát lấm láp, dấp dính, quấn quyện vào nhau. Đó là loại cát cuộn lầm lên che lấp những giá trị, những vật bên cạnh nó. “Cát lầm ngọc trắng, thiệt đời xuân xanh” (Kiều của Nguyễn Du). Hay, “Sông Bồn gần chốn cát lầm” (Tỳ bà hành của Bạch Cư Dị. Bản dịch của Phan Huy Thực).
Song, “Cát lầm” của Văn Đắc còn mang những nội hàm khác, trĩu nặng mà phát sáng, nhẫn nhịn và can đảm. Nhà thơ viết tập thơ này khi đã bước qua tuổi tám mươi, cái tuổi “xưa nay hiếm”. Thơ ông giai đoạn này thanh thản như những hạt cát đã qua những tháng ngày cuộn chảy theo dòng, từng phiêu du, lại cũng từng lắng đọng... giờ đây vẫn đầy ắp những cảm xúc lãng mạn đắm say như thuở nào từng lấp lánh, nhưng trầm tĩnh và tự tin hơn trước. Xuyên suốt tập thơ là nối tiếp những chân dung “Cát”. Hạt cát của Văn Đắc là những gương mặt người, cần cù và lầm lũi, gắn bó và nhân hậu ở miền đất đầy gió và ầm ào sóng biển. “Rồi từ thăm thẳm đêm sâu/ Tiếng quê ríu rít gọi nhau cùng về” (Cát lầm).
Con người xứ Thanh hiện lên trong thơ ông thật đẹp và bản lĩnh. Miền đất xứ Thanh đã kết tinh cho họ những phẩm chất giá trị của người miền Bắc và người miền Trung. Đó là sự can trường, tháo vát, tính quyết đoán và đầy nghị lực. “Có người, rất nhiều người, lớp lớp người/ Vùi trái tim vào cát/ Mọc/ Hai bờ sông xanh” (Sau cơn mưa).
Những hạt cát, từ chốn “cát lầm”, đã hòa trộn vào nhau, nương tựa nhau tầng tầng lớp lớp để tạo thành cồn cát rộng lớn, vững bền; tạo nên hồn cốt vùng đất “địa linh nhân kiệt” này. Phải chăng đó là chân dung những con người xứ Thanh hiện lên qua nét bút tài hoa của thi sĩ Văn Đắc: “Khi vui ngón trỏ vẽ vời/ Khi buồn ngón ngắn, ngón dài tựa nhau” (Làng con gái). Hay: “Thành phố vừa đặt bàn chân/ Rất nhiều người theo về/ Tập làm chim trong nhà/ Hót những bài ca lú lẫn” (Làng ta). Chữ “lú lẫn” thực sự xuất thần trong câu thơ trên, nó cho thấy nhà thơ giữ được sự uyên bác trong cái thơ ngây rất thi sĩ của ông. Nhân vật trong khổ thơ trên là người hay chim? Đây là một ranh giới mờ nhòe, mà có lẽ, chỉ có được trong thơ Văn Đắc. Ranh giới ấy đã tạo dựng một không gian kỳ ảo, mở rộng thêm đường biên tưởng tượng cho bạn đọc. Phải chăng đó là phần vô thức tập thể, bản năng cộng đồng bất ngờ trỗi dậy tạo thành sức mạnh đoàn kết, gắn bó nhau trong những thời điểm lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Chính vô thức ấy đã sinh ra huyền thoại, những câu chuyện thần thoại xứ Thanh vẫn được lan truyền từ đời này qua đời khác.
Bị ám ảnh bởi tiêu đề tập thơ, tôi thấy Cát lầm của Văn Đắc thường sáng lên khi gặp những câu thơ trong trẻo, tràn đầy cảm xúc. Hình ảnh một vùng quê hiện ra từ mắt “Búp bê” trong đoạn thơ dưới đây thật quyến rũ và đầy bất ngờ: “Từ trong mắt/ Búp bê/ Cả một vùng quê/ Mát trong/ Giếng ngọc” (Búp bê).
Cát trong tập thơ này thường biến ảo, ẩn hiện, đa dạng. Cát có lúc gối vào cát tựa như người tiếp bước chân người để làm nên những hành trình mới cho thành phố của Văn Đắc. “Thế là thành phố của tôi Bước qua nghìn bậc vai người mà đi” (Thành phố của tôi). Có lúc tác giả lại cố ý làm cho cát lu mờ đi trong những ảo ảnh thoáng chốc. Nhưng những thi ảnh như được che bớt đi ấy lại hắt sáng một vùng không gian khác, tạo nên những hiệu ứng thị giác mới lạ, mở cho bạn đọc những nhãn quan mới như có thể nhìn sâu vào bên trong từng sự vật. “Nhớ một nửa... mong chờ một nửa/ Cát giấu mình vào phố biển ưu tư” (Nơi ấy). Hay: “Đêm về/ Tôi có một giấc mơ đi trong tiếng đàn như ma ám,/ đi trên mái nhà cao tầng như đi trên cát” (Nơi ấy).
Tập thơ này cho thấy Văn Đắc có thi pháp khá phong phú và đa dạng. Tựa như một ca sĩ có âm vực rộng, thơ ông có lúc đắm say, lãng mạn, lúc lại buông thả, phóng giật, tạo những xung động mạnh mẽ. “Giữa mênh mông biển/ Lửa từ đâu ùa sang hừng hực cháy/ Tiếng nổ/ Tia chớp/ Biển đỏ ngầu/ Cát lầm dạt vào đảo đá/ Biển bất ngờ bị đánh úp” (Viết ở thành phố biển).
Mỗi nhà thơ dường như gắn bó với một vùng đất, thường là nơi họ được sinh ra và dù có đi xa đến đâu thì nơi chôn nhau cắt rốn ấy luôn là chốn khởi nguồn cảm xúc sáng tạo… Với Văn Đắc, quê hương đã gắn vào biệt danh mà bạn đọc gọi ông: Thi sĩ xứ Thanh! Mọi cung bậc tình cảm, tâm trạng cũng như bút pháp của Văn Đắc trong tập thơ Cát lầm đã phác họa rõ nét chân dung thi sĩ của ông. Với cá nhân tôi có thể nói, Văn Đắc là nhà thơ viết về xứ Thanh nhiều nhất và cũng hay nhất. Từ mấy năm trước tôi đã rất thích bài thơ Tôi người Thanh Hóa gồm 131 câu thơ của ông. Tôi coi đây là một tiểu trường ca xuất sắc viết về Thanh Hóa. Trong đó tôi nhớ mãi câu thơ vạm vỡ khắc họa tính cách con người xứ Thanh của ông: “Thích thì vác đá xây thành/ Uất thì chọc thủng trời xanh mà cười”.
Thi tập Cát lầm vẫn giữ nguyên vẹn tình yêu cháy bỏng với quê hương của ông, nhưng lắng sâu và đằm thắm hơn. Câu thơ sau đây cho thấy ông đã đi từ sự phóng khoáng, ngổn ngang đến sự giản dị. Bạn đọc cũng thấy được nhà thơ đã bước vào cái tuổi gạt bỏ mọi sự phù hoa, như cố ý xóa đi mọi dấu vết của thủ pháp, lấy xúc cảm chân thành làm căn cốt cho sự sáng tạo. “Trời Thanh Hóa của tôi là cái vó/ Thả lúc nào cũng vớt được tôi lên”. Câu thơ ấy cho thấy Văn Đắc đang an nhiên, tĩnh tại nơi làng Triều bên biển Sầm Sơn quê hương ông. Nơi ấy cát vẫn không ngừng chuyển vần cùng con người và mảnh đất thiêng xứ Thanh. Và trong tâm thức ông, “cái vó” trời xứ Thanh luôn buông thả trên đầu, dù có “vớt” ông lên hay sẽ “vớt”, thì tâm hồn ông luôn thơ ngây và trong suốt, bởi ông là “người Thanh Hóa”.
Đất Thanh Hóa thời nào cũng sinh ra những nhân kiệt cả văn lẫn võ, cũng là nơi khởi sinh các huyền thoại cho dân tộc Việt từ xa xưa… Thơ Văn Đắc qua các tập thơ đã hội tụ đầy đủ khí chất và cả hình tướng của vùng đất và con người xứ Thanh, ông thực sự là thi sĩ đã tôn vinh và làm rạng danh thêm quê hương giầu trầm tích của ông.
“Cát lặng im nghe sóng biển cười”. Tôi lấy câu thơ trong bài thơ Nơi ấy của Văn Đắc làm tiêu đề và cũng thay cho lời kết bài viết nhỏ này. Cát lầm của ông đang “nghe sóng biển cười”. Xứ Thanh với người khác có thể là mảnh đất để thử thách nghị lực và lòng can trường, nhưng với Văn Đắc, nơi ấy mãi là cội nguồn bất tận của sự sáng tạo. Nhớ có lần trò chuyện qua điện thoại, tôi tò mò hỏi ông động lực nào đã thôi thúc nhà thơ giữ được cảm xúc viết về quê hương lâu bền và luôn tươi ròng như vậy. Văn Đắc tâm sự, ông sinh ra ở làng Triều nghèo khó và lao khổ, khi lớn lên đã từng đi khắp đất nước, nhưng tâm thức ông cứ mãi “loay quay” (chữ của Văn Đắc) về cái nghèo khổ ở làng quê thuở nào. Cái “loay quay” đó luôn ám ảnh, thôi thúc ông; và nhà thơ chỉ có thể giải tỏa nó bằng cách viết về chốn quê thân thương ấy. Cùng với “sóng biển cười”, bạn đọc giờ đây được chiêm ngưỡng Cát lầm xứ Thanh, quê hương của nhà thơ Văn Đắc, đã vui hơn và lấp lánh hơn.
Nguồn Văn nghệ số 29/2022
