Từ lâu, “Sáng kiến Nghiên cứu Trung Quốc với Châu Phi” (CARI) tại Đại học John Hopkins (Hoa Kỳ) đã xác định, 17 nước châu Phi có nguy cơ rơi vào bẫy nợ của Trung Quốc, khó có khả năng hoàn trả các khoản vay của họ.Theo đó, ba trong số này - Djibouti, Cộng hòa Congo và Zambia - là những quốc gia có nguy cơ cao nhất bị khủng hoảng nợ từ các khoản vay của Bắc Kinh.

Một số nước châu Đại dương và châu Phi đang phải đối mặt với cuộc khủng hoảng nợ đang vần vũ phía chân trời.Theo các nhà kinh tế của các nước phát triển, gần 40% các quốc gia châu Phi hạ Sahara đang có nguy cơ rơi vào cuộc khủng hoảng nợ lớn. Đấy là kết luận của Viện Phát triển nước ngoài (Overseas Development Institute), một think-tank hàng đầu ở Anh quốc. Và mối quan hệ giữa các quốc gia châu Phi và Trung Quốc thường được coi là một trong những nguyên nhân chính gây ra cuộc khủng hoảng ấy.

Ảnh minh họa. (Nguồn Financial Tribune)

Con nợ số một

Cộng hòa Vanuatu là đảo quốc nhỏ bé nằm ở tây nam Thái Bình Dương, phía đông bắc nước Úc, với tổng diện tích khoảng 12 ngàn km², chỉ bằng tỉnh Đắk Lắk của Việt Nam. Tuy nhiên, đảo quốc này lại là một trong những vị trí chiến lược nhất ở Thái Bình Dương, kiểm soát tuyến lưu thông hàng không và hàng hải giữa Mỹ và Úc. Trong thế chiến 2, chính khu cảng Luganville thuộc về đảo bắc Espiritu Santo là căn cứ quân sự lớn thứ hai của Hoa Kỳ tại nam Thái Bình Dương.Hiện nay một số người lo ngại chính khu cầu cảng này đang có khả năng trở thành căn cứ quân sự của Trung Quốc, do có dự án cầu cảng Luganville được Trung Quốc bỏ một số vốn không nhỏ để đầu tư.

Lý do Trung Quốc đưa ra là để giúp phát triển ngành thương mại du lịch đang lớn dần ở Vanuatu. Nhưng một nhà phân tích an ninh của Viện Chính sách Chiến lược (ASPI), Malcolm Davis, nói với kênh “9News” của Úc rằng, bãi cầu cảng rộng lớn, dài nửa cây số là "hơi quá" cho ngành công nghiệp du lịch. Cầu cảng này đủ lớn để làm bãi đậu cho các tàu khu trục tên lửa, hoặc tàu tuần dương cỡ lớn," tiến sĩ Davis nói với phóng viên Tom Steinfort trong chương trình “60Minutes” của kênh “9News”. Nhiều năm qua, Trung Quốc đã đổ vào hàng trăm triệu đôla vào đảo quốc nhỏ bé với chỉ khoảng 270.000 dân trên danh nghĩa hỗ trợ phát triển.Tuy nhiên, điều này lại dẫn đến nhiều công trình đồ sộ mà chính chính phủ Vanuatu không có khả năng vận hành. Ví dụ như một sân vận động quy mô do Trung Quốc xây dựng nhân một sự kiện thể thao giao hữu giữa hai nước vào năm ngoái, mà đến giờ nước sở tại vẫn chưa tìm ra được mục đích sử dụng nào khác kể từ đó. Hay một trung tâm hội nghị quá hoành tráng mà ngay cả chính phủ Vanuatu còn không thể trả nổi tiền điện lẫn tiền lau dọn, chứ nói đến tổ chức cáchội nghị.

Ngoài dự án đáng chú ý nhất là cầu cảng Luganville, Trung Quốc cũng đang giúp Vanuatu nâng cấp một sân bay quốc tế cách đó không xa. TS. Davis cho rằng đây chính là chính sách “ngoại giao bẫy nợ” của Trung Quốc, bằng cách cho các nước nghèo vay nợ dưới danh nghĩa hỗ trợ phát triển. "Phải có gì đó hơn thế này. Trung Quốc đang nhắm đến ảnh hưởng về thương mại, về chính trị và cuối cùng làmột sự hiện diện quân sự", ông Davis nhận định. Những tháng gần đây, nhiều người Úc bày tỏ lo ngại về ảnh hưởng gia tăng của Trung Quốc tại Vanuatu, đảo quốc ở ngay sát gần Úc. Vào đầu tháng Tư, Fairfax Media của Úc tiết lộ về những cuộc thảo luận ban đầu giữa chính quyền Trung Quốc và Vanuatu về khả năng xây dựng căn cứ quân sự của Trung Quốc. Nếu thông tin này đúng và dự án này thành hiện thực thì đây có thể là căn cứ quân sự đầu tiên của Trung Quốc ở Thái Bình Dương, và là căn cứ quốc tế thứ hai sau Djibouti.

Về mặt lý thuyết, “Sáng kiến Vành đai và Con đường” (BRI) đem lại sự cải thiện không nhỏ về mặt cơ sở hạ tầng cho các quốc gia đang phát triển trong khi cung cấp cho hàng hóa Trung Quốc những đích đến mới để tiêu thụ. Tuy nhiên, một nghiên cứu tại “Trung tâm Phát triển Toàn cầu” (CGD, có trụ sở ở thủ đô Washington, Hoa Kỳ), lại phát hiện ra những vấn đề nghiêm trọng trong sự ổn định tại 8 quốc gia nhận viện trợ từ BRI. Các quốc gia đó là Pakistan, Djibouti, Madives, Mông Cổ, Lào, Montenegro, Tajikistan và Kyrgyzstan. Nhưng cũng chính các quốc gia châu Phi từ lâu đã đón nhận nguồn đầu tư từ Trung Quốc đang góp phần giúp Bắc Kinh trở thành đối tác lớn nhất của châu lục trong thập kỷ qua.

Bẫy nợ khắp nơi

Trung Quốc đang đầu tư hàng trăm triệu đôla vào đảo quốc nghèo đói Vanuatu. Với vị trí chiến lược của Vanuatu, điều này có nghĩa “long mạch chiến lược” của Hoa Kỳ tại Thái Bình Dương có thể bị cắt đứt. Tuy nhiên, chính phủ Vanuatu đã bác tin này, cho rằng đó là tin đồn và phía Trung Quốc gọi báo cáo của Fairfax là không có căn cứ. "Điều mà Trung Quốc hay làm là đầu tư quy mô lớn vào các quốc gia vốn không có khả năng để trả nợ", Tiến sĩ Malcom Davis phân tích tiếp. "Nếu Trung Quốc có thể khiến một quốc gia rơi vào tình trạng nợ nần trầm trọng đến mức nó không thể trả hết số nợ, thì Trung Quốc sẽ lấy cái gì khác đổi lại như một bến cảng chẳng hạn”. Đã có nhiều sự so sánh với những gì đang diễn ra ở Vanuatu và ở Ấn Độ Dương, nơi Trung Quốc đã thiết lập căn cứ quân sự quốc tế đầu tiên ở Djibouti và sự hiện diện của Bắc Kinh ở Pakistan và Sri Lanka.

Tháng 12 năm ngoái, Sri Lanka đã phải ký hợp đồng cho Trung Quốc thuê 99 năm khu cầu cảng nằm ở vị trí vô cùng chiến lược Hambantota, để được Trung Quốc giảm bớt nợ. Trung Quốc đã phủ nhận rằng cầu cảng này sẽ được sử dụng cho mục đích quân sự. Cảng Hambantota của Sri Lanka đã được xây dựng bằng tiền vay của Trung Quốc và giờ thì toàn quyền sử dụng của Trung Quốc

Theo trang Quartz, Trung Quốc vốn đã bị cáo buộc là đổ tiền vào các quốc gia nghèo và nhỏ với các dự án phát triển khổng lồ, hay nói cách khác là “đặt bẫy nợ”. Trong khi mục đích thực sự của Bắc Kinh là nhắm vào vị trí chiến lược, tài nguyên của nước này, và nhận được sự ủng hộ của các nước này trên các bàn đàm phán quốc tế. Ngoại trưởng Vanuatu từng thừa nhận trong chương trình “60Minutes” đã ủng hộ Trung Quốc trên các bàn đám phán ở Liên Hiệp Quốc để đổi lấy ưu đãi đầu tư.

Nếu người Trung Quốc thiết lập được một căn cứ quân sự ở Vanuatu, hoặc ở bất kỳ nước nào ở Nam Thái Bình Dương, thì trong tương lai Úc sẽ phải đối mặt với một lực lượng quân sự của Trung Quốc ở rất gần bờ biển đông Úc. Giới nghiên cứu về an ninh cho rắng, Úc cần phải tái khẳng định lại ảnh hưởng của nước này trong khu vực để đối kháng với Trung Quốc. Nếu không đối phó với Trung Quốc bây giờ, nước Úc có thể bị ép buộc vào một tình huống trong đó sẽ phải đối mặt với một xung đột quyền lực lớn hơn.

Trong một lần, kênh “9News” cho phát sóng phóng sự của 60 Minutes về ảnh hưởng Trung Quốc ở Nam Thái Bình Dương. Kênh này cho biết, người phụ trách báo chí ở Sứ quán Trung Quốc tại Canberra đã gọi điện cho một nhà sản xuất của chương trình. Theo kênh này, bà Saxian Cao, từ Sứ quán Trung Quốc, đã "la hét" với giám đốc sản xuất Kirsty Thompson, rằng "hãy gỡ nó ngay xuống và cho lãnh đạo của cô xem đi". Trong bài viết bình về phản ứng của đại sứ quán Trung Quốc, trang “9News” khuyên người Trung Quốc nên kiềm chế sự khó chịu của mình. Theo kênh truyền thông này, bà Cao đã không hiểu rằng, không như ở Trung Quốc, trong hệ thống của Úc, bà Thomson không làm việc theo lệnh từ Canberra. Tác giả của “9News” nhận định, người Trung Quốc xa lạ với khái niệm truyền thông tự do, nhưng đây là một sự bất tiện mà họ phải chấp nhận khi làm việc với Úc. Trang web của 9News nói nếu bà Cao có gì không hài lòng với phóng sự, bà có quyền đăng bài phản biện. Vì “dù chúng tôi không đồng tình với nó, chúng tôi cũng sẽ đăng nó. Đó là cách truyền thông tự do vận hành ở đất nước này”.

Nợ sẽ còn tăng gấp đôi

Giới chỉ trích nói rằng các dự án cơ sở hạ tầng lớn được thực hiện bởi các công ty Trung Quốc ở châu Phi là quá đắt, và tạo gánh nặng cho các nước chủ nhà với các khoản nợ khổng lồ mà họ không thể hy vọng hoàn trả. Chính phủ Trung Quốc kiên định rằng mối quan hệ kinh tế với các nước châu Phi là lợi ích song phương và bác bỏ quan điểm rằng họ đang sử dụng nợ để mở rộng ảnh hưởng toàn cầu. Vậy Trung Quốc có thực sự chịu trách nhiệm về gánh nặng nợ ngày càng tăng của Châu Phi? Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) gần đây đã cảnh báo rằng châu Phi đang tiến tới một cuộc khủng hoảng nợ mới, với số lượng các nước có nguy cơ cao tăng gấp đôi trong vòng 5 năm qua. Ngân hàng Thế giới hiện phân loại 18 quốc gia có nguy cơ cao về khủng hoảng nợ, là những nước có tỷ lệ nợ trên GDP vượt quá 50%. Tổng số nợ nước ngoài của châu lục này ước tính là 417 tỷ USD. Khoảng 20% nợ nước ngoài của chính phủ châu Phi là nợ Trung Quốc, theo Jubilee Debt Campaign, một tổ chức từ thiện vận động cho việc xóa nợ cho các nước nghèo. Điều này khiến Trung Quốc trở thành nước cho vay lớn nhất thế giới, với các khoản vay thương mại và nhà nước kết hợp ước tính 132 tỷ USD trong khoảng thời gian từ 2006 đến 2017.

Hơn 35% nợ của châu Phi được nắm giữ bởi các tổ chức đa phương như Ngân hàng Thế giới, với 32% là của những người cho vay tư nhân. Trung Quốc không phải là thành viên của OECD (Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế) và họ không tham gia vào Hệ thống Báo cáo Tín dụng của OECD, nhưng Trung Quốc cam kết đầu tư 60 tỷ USD cho châu Phi vào cuối năm nay. Hầu hết các khoản cho vay của Trung Quốc cho châu Phi đều nằm trongkhuôn khổ các dự án cơ sở hạ tầng như đường bộ, đường sắt và cầu cảng.

Năm 2017, nợ nước ngoài của Zambia lên đến 8,7 tỷ USD, trong đó có 6,4 tỷ USD nợ Trung Quốc. Đối với Djibouti, 77% nợ của nước này là của những người cho vay Trung Quốc. Các số liệu của Cộng hòa Congo là không rõ ràng, nhưng CARI ước tính các khoản nợ Trung Quốc của khu vực này là 7 tỷ USD. So với các tổ chức như IMF, Ngân hàng Thế giới và Câu lạc bộ Paris (nhóm 22 quốc gia chủ nợ không bao gồm Trung Quốc), các khoản vay từ Trung Quốc được xem là nhanh hơn, rẻ hơn và ít điều kiện ràng buộc. Hoa Kỳ thường chỉ trích cách cho vay tiền của Trung Quốc. Trước một chuyến thăm châu Phi, Ngoại trưởng Hoa Kỳ Rex Tillerson hồi đó, nói rằng chính sách cho vay của Trung Quốc với châu Phi khuyến khích sự lệ thuộc, lợi dụng các thỏa thuận đểtham nhũng và đe dọa nguồn tài nguyên thiên nhiên nơi này. “Sáng kiến Vành đai và Con đường” (BRI) lấy tài nguyên của nước đối tác”. Ngay lập tức Trung Quốc phản ứng. Đại sứ Trung Quốc ở Nam Phi, Lin Songtian, tuyên bố rằng Trung Quốc tự hào về ảnh hưởng của nước này ở châu Phi và rằng phát biểu của ông Tillerson là một phần của chiến dịch bôi nhọ của Hoa Kỳ./.