Cao Xuân Thái là nhà văn khá đa tài. Ngoài sáng tác thơ, ông còn viết ký, sáng tác cho thiếu nhi.
Vĩ thanh về con đèo sống mũi ngựa (NXB Văn hóa dân tộc, 2022) là tập tạp văn mới nhất của ông. Chất liệu chính làm nên cuốn sách là vùng đất và con người Tuyên Quang cùng tình yêu của tác giả dành cho quê hương thứ hai của mình. Sách tập hợp gần 30 bài viết dưới dạng ký (Bút kí, Ký sự, Truyện ký, Tùy bút, Ghi chép…) về người thật, việc thật. Đó là những sự việc tác giả tham gia trực tiếp hoặc chứng kiến…
Qua những trang viết của Cao Xuân Thái, người đọc hẳn sẽ rất ấn tượng bởi khả năng quan sát tỉ mỉ, tinh tế, cách tả cảnh sinh động, sắc nét, cùng với lối kể và dẫn dắt rất tự nhiên, khéo léo của tác giả. Hãy nghe ông kể về cây bạc hà: “Cây bạc hà thuộc loài cây thân cỏ, lá mọc so le, hình răng cưa. Cây nảy mầm từ mùa xuân, nhưng phải đến mùa thu cây mới ra hoa. Hoa bạc hà hình đuôi chồn, xung quanh gắn hàng ngàn cái chuông nhỏ. Mỗi quả chuông chứa rất nhiều mật. Quả chuông mở ra, mùa hoa nở, chính là mùa con ong đi lấy mật…” (Mùa ong bạc hà). Và đây là vũ điệu của đá: “Phía Vần Chải, núi non chất ngất như thể đàn voi chiến lổm ngổm trên lưng chừng trời. Trước mặt là những rừng đá tua tủa, nhọn hoắt, miên man hút tầm mắt. Nương đá gần thì hiện ra với trăm hình vạn dạng, nào là người đàn bà hóa đá chờ chồng, con tinh tinh ôm con trước bụng, rồi bầy hải cẩu quấn lấy nhau mùa hôn phối…” (Mùa đông nơi em). Và cùng lắng nghe một trong những âm thanh đặc trưng của đại ngàn: “Chỉ nghe tiếng chim lảnh lót mỗi sớm, đủ để tâm hồn con người trở nên trong trẻo yêu đời, yêu rừng hơn. Nào là giọng họa mi, chim khướu, sáo đá, chích chòe, tiếng gà gô, tiếng vượn hót…Một trời âm thanh trầm bổng, du dương như những hạt ngọc được xâu chuỗi lại rồi bất ngờ xổ tung ra giữa đại ngàn” (Trầm trong cây).
Ký là thể loại văn xuôi đan xen với thi ca nên rất đậm chất trữ tình. Bởi thế, nhiều đoạn có cảm giác giống như bài thơ văn xuôi vậy: “Riêng hàng cây gạo dọc bờ sông vẫn nguyên vẹn, tháng ba hoa cháy đỏ, vời vợi cả vùng trời. Dạ lan hương bồi hồi đêm vắng. Cây bàng già vẫn đỏ lá trên mái phố rêu phong mỗi độ thu về…” (Vạm vỡ tuổi ba mươi). Những đoạn văn tương tự như thế ta có thể bắt gặp khá nhiều: “Mùa thu trải màu “quan san” lên lớp ruộng bậc thang óng ả, hương lúa ngào ngạt như những cung bậc tình yêu khát vọng bay cao…”. Là người làm thơ lâu năm (ông đã có 4 tập thơ), cho nên, trong nhiều bài ký, tác giả minh chứng hoặc dẫn dắt sự việc, hiện tượng bằng những câu thơ của mình, của người, tạo cảm giác mềm mại, uyển chuyển, hấp dẫn, gia tăng cảm xúc nơi người đọc.
Cao Xuân Thái từng trải qua binh nghiệp, chiến đấu ở Tây Nguyên, Trường Sơn và mặt trận Quảng Trị… Kết thúc chiến tranh, ông về công tác ở ngành Văn hóa tỉnh Hà Tuyên (Hà Giang - Tuyên Quang), giữ cương vị Chủ tịch hội Văn học Nghệ thuật Hà Giang. Bởi thế, dễ hiểu vì sao kinh nghiệm và vốn sống của ông dồi dào, phong phú đến vậy. Đọc ký của ông, ta được mở mang kiến thức, hiểu thêm những phong tục, tập quán (lễ cúng thần Rừng của người Pu Péo; cách làm đõ ong; Cách pha và thưởng thức trà Lũng Phìn; quy trình sản xuất trà Trảm Mã; Trà Shan Tuyết; tục gói bánh chưng ngày tết…), hiểu thêm tình đất, tình người mỗi nơi ông đặt chân đến, hiểu những gian nan vất vả của con người trong cuộc mưu sinh, mà thêm quý, thêm yêu cuộc sống… Ở Văn nghệ Xứ Tuyên một thời gian khó và Vạm vỡ tuổi ba mươi ta thấy được những khó khăn gian khổ (có cả máu và nước mắt) cùng với sự trưởng thành đi lên của đội ngũ văn nghệ sĩ Hà Giang nói chung và Hội Văn học nghệ thuật Hà Giang nói riêng: “Mặc dù khó khăn thiếu thốn, sống trong đạn bom nhưng con người đối với nhau có nghĩa tình, thủy chung”. Ta sẽ hiểu thêm nhiều điều về vùng đất lắm gian nan đã vươn lên thoát nghèo, qua Đêm gió Thượng Phùng; Cùng đi trên Con đường Hạnh Phúc đẹp như mơ, vượt ngọt 200 cây số đèo “sống mũi ngựa”, chứng kiến sự đổi thay kỳ diệu của Mèo Vạc và chứng kiến một Hà Giang đang vươn lên mạnh mẽ “mãi mãi là chấm son hồng vời vợi trên tấm bản đồ Tổ quốc”…
Trọng tâm của cuốn sách, ông dành nhiều tình cảm và tâm huyết cho Hà Giang - vùng đất địa đầu Tổ quốc, nơi có Cao nguyên đá Đồng Văn được UNESCO công nhận là Công viên địa chất toàn cầu. Bằng việc miêu tả, tường thuật, biện luận… qua những trang viết của ông, ta vừa hiểu được thực tại, vừa biết được quá khứ, bài nào cũng đem lại cho người đọc một điều gì đó mới mẻ trong cách nhìn nhận, phát hiện và lý giải hiện thực đời sống: “Có phải hoa đẹp vì người. Trước con người, hoa đẹp như một lời đền đáp tri ân” (Giữa mùa tam giác mạch); “Như thể trên thế gian này, đá lớn, đá nhỏ… tất cả dồn tụ về đây, mặc sức cho con người nhìn ngắm, tưởng tượng mơ mộng” (Mùa đông nơi em); “… chạm tay vào cột mốc 422, điểm cao nhất của Tổ quốc Việt Nam. Từ đây tôi nhìn ngắm được dòng sông Nho Quế chảy vào Đồng Văn, dưới hàng ngàn thước sâu, nước sông xanh biếc như sợi chỉ mầu ai đó vừa đánh vương, mà cảm động trước vẻ đẹp kỳ vĩ có một không hai của Đồng Văn…” (Những cột mốc chủ quyền); “Thời gian như dòng sông cuộn sóng không một phút ngưng nghỉ, có sức mạnh làm đổi thay tất cả, nhưng kỷ niệm đẹp về vùng chè và hình bóng mẹ bên bếp lửa, thắp ban mai mỗi sớm vẫn nguyên vẹn trong tôi như thể ngày nào…” (Bếp lửa ban mai).
Với cách dùng từ giản dị, trau chuốt, giầu hình ảnh, câu văn ngắn gọn, lưu loát, mỗi bài viết trong Vĩ thanh về con đèo sống mũi ngựa là một thông điệp yêu thương về vùng đất và con người Hà Giang. Những bài viết của Cao Xuân Thái nhìn chung đều có kết cấu chặt chẽ, sử dụng nhiều biện pháp và phương tiện biểu đạt nghệ thuật, nên dễ lôi cuốn người đọc. Viết về người thật việc thật, ông không dừng lại ở kể và tả mà suy ngẫm về sự kiện, sự việc với đầy ắp những số liệu, những tên đất, tên người… đan xen là những lời bình xúc động, có chiều sâu, giọng điệu thể hiện được các sắc thái tình cảm, cảm xúc. Thế nên, dưới trang viết của ông, thiên nhiên và con người khi hòa quyện, lúc đan chéo nhau, đậm chất trữ tình, đem đến cho người đọc những hiểu biết và trải nghiệm thú vị về cuộc sống và con người.
Nguyễn Thị Bình
Nguồn Văn nghệ số 19/2023
